Οι Έλληνες αριστεροί θεωρούν τις σκανδιναβικές χώρες ως έναν σοσιαλιστικό παράδεισο και οι υποστηρικτές των κεντροαριστερών πολιτικών, σε όλο τον κόσμο, ως απόδειξη της βιωσιμότητας των σοσιαλδημοκρατικών συστημάτων υψηλής φορολόγησης. Ο Πολ Κρούγκμαν έχει γράψει στους New York Times: «Κάθε φορά που βλέπω κάποιον να γράφει για «καταρρέοντα ευρωπαϊκά συστήματα κοινωνικής πρόνοιας», έχω την επιθυμία να του κάνω μια υποχρεωτική ξενάγηση στη Στοκχόλμη’.
Ο θαυμασμός προς το σκανδιναβικό κράτος πρόνοιας δεν είναι νέο φαινόμενο. Πολλοί θυμόμαστε ακόμα τον Ανδρέα Παπανδρέου να μιλάει τη δεκαετία του ’80 για τον Τρίτο Δρόμο και τις πολιτικές του Ούλωφ Πάλμε.
Η εκτίμηση αυτή δεν αποτελεί έκπληξη. Οι σκανδιναβικές κοινωνίες είναι εξαιρετικά επιτυχημένες. Δεν χαρακτηρίζονται απλώς από υψηλό επίπεδο διαβίωσης, αλλά και από άλλα σημαντικά χαρακτηριστικά όπως χαμηλή εγκληματικότητα, υψηλό προσδόκιμο ζωής, υψηλό βαθμό κοινωνικής συνοχής και ομοιόμορφη κατανομή εισοδημάτων. Πολλές διεθνείς αξιολογήσεις δείχνουν ότι είναι μεταξύ των καλύτερων, αν όχι οι καλύτερες, χώρες για να ζεις.
Αν κάποιος δεν μπει στον κόπο να αναλύσει ποιο είναι το αίτιο και ποιο το αποτέλεσμα, τα επιχειρήματα υπέρ της υιοθέτησης πολιτικών σκανδιναβικού τύπου μοιάζουν προφανή. Τα σκανδιναβικά έθνη διαθέτουν κράτη πρόνοιας και είναι επιτυχημένα. Αυτό συχνά θεωρείται απόδειξη της επιτυχίας των πολιτικών ενός Τρίτου Δρόμου μεταξύ κουμμουνισμού και καπιταλισμού. Όταν, όμως, κάποιος μελετήσει σε βάθος τη σκανδιναβική ιστορία και κοινωνία καταλαβαίνει γρήγορα ότι η απλοϊκή αυτή ανάλυση είναι εσφαλμένη.
Είναι το κράτος πρόνοιας το μοναδικό ξεχωριστό χαρακτηριστικό των σκανδιναβικών χωρών;
Για να κατανοήσει κανείς το σκανδιναβικό μοντέλο πρέπει να λάβει υπόψη ότι το εκτεταμένο κράτος πρόνοιας δεν είναι το μοναδικό χαρακτηριστικό που κάνει τις χώρες αυτές να ξεχωρίζουν.
Οι σκανδιναβικές χώρες έχουν, επίσης, ομοιογενείς πληθυσμούς με μη κρατικούς κοινωνικούς θεσμούς που είναι προσαρμοσμένοι κατά μοναδικό τρόπο στο σύγχρονο κόσμο. Τα υψηλά επίπεδα εμπιστοσύνης, η ισχυρή εργασιακή ηθική, η συμμετοχή στα κοινά, η κοινωνική συνοχή, η ατομική ευθύνη και οι οικογενειακές αξίες ήταν ιστορικά χαρακτηριστικά της σκανδιναβικής κοινωνίας πολύ πριν την επέκταση του κράτους πρόνοιας. Αυτοί οι ισχυροί κοινωνικοί θεσμοί είναι ο λόγος που η Σουηδία, η Δανία και η Νορβηγία κατάφεραν να αναπτυχθούν τόσο γοργά από φτωχές σε πλούσιες χώρες με την εισαγωγή της εκβιομηχάνισης και της οικονομίας της αγοράς κατά τα τέλη του 19ου αιώνα. Διαδραμάτισαν επίσης σημαντικό ρόλο στην αυξανόμενη ευημερία της Φινλανδίας μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Τα ίδια χαρακτηριστικά μας βοηθούν να καταλάβουμε με ποιο τρόπο μπόρεσε να εφαρμοστεί ένα τόσο εκτεταμένο σύστημα κοινωνικής πρόνοιας κατά τα μέσα του 20ου αιώνα. Η ισχυρή εργασιακή ηθική και τα υψηλά επίπεδα εμπιστοσύνης κατέστησαν εφικτή την επιβολή υψηλών φόρων και την παροχή γενναιόδωρων επιδομάτων με περιορισμένο κίνδυνο καταχρήσεων και ανεπιθύμητων παρενεργειών. Πρέπει, όμως, να τονίσουμε ότι η κατεύθυνση της αιτιότητας φαίνεται να ξεκινάει από πολιτισμούς με ισχυρό κοινωνικό κεφάλαιο και να καταλήγει σε κράτη πρόνοιας που δεν προκαλούν σοβαρές αρνητικές παρενέργειες. Όχι το αντίστροφο. Επίσης, τα κοινωνικά χαρακτηριστικά αλλάζουν με αργούς ρυθμούς. Χρειάστηκε πολύς χρόνος για να αναπτυχθούν τα εξαιρετικά υψηλά επίπεδα κοινωνικού κεφαλαίου των σκανδιναβικών κοινωνιών. Και χρειάστηκε πολύς χρόνος μέχρι τα γενναιόδωρα μοντέλα κοινωνικής πρόνοιας ν’ αρχίσουν να υπονομεύουν την ισχυρή εργασιακή ηθική των Σκανδιναβών.
Δεν θα πρέπει, λοιπόν, να αποτελεί έκπληξη ότι η εφαρμογή παρόμοιων πολιτικών στην Ελλάδα, σε συνδυασμό με τον έντονο ατομισμό και τα χαμηλά επίπεδα εμπιστοσύνης που χαρακτηρίζουν τους Έλληνες, οδήγησε σε πολύ διαφορετικά αποτελέσματα από αυτά των σκανδιναβικών χωρών.
Πολιτισμός και κράτη πρόνοιας
Για ιστορικούς λόγους οι ομοιογενείς σκανδιναβικές χώρες ανέπτυξαν πολιτισμούς με ισχυρή κοινωνική συνοχή, που χαρακτηρίζονται από τα υψηλότερα επίπεδα εμπιστοσύνης παγκοσμίως. Τα χαρακτηριστικά αυτά διατηρούνται ακόμα και όταν οι Σκανδιναβοί μεταναστεύουν στο εξωτερικό: οι Αμερικανοί σκανδιναβικής καταγωγής –που μετανάστευσαν στις ΗΠΑ πριν τη στροφή προς στις πολιτικές κοινωνικής πρόνοιας– έχουν τα υψηλότερα επίπεδα εμπιστοσύνης σε ολόκληρο τον πληθυσμό των ΗΠΑ και ελαφρώς υψηλότερα απ’ τους συμπατριώτες τους που ζουν στις σκανδιναβικές χώρες. Αυτό υποδηλώνει ότι η πηγή του επιτυχημένου σκανδιναβικού πολιτισμού είναι παλαιότερη απ’ τα σύγχρονα κράτη πρόνοιας.
Τα υψηλά επίπεδα εμπιστοσύνης, η ισχυρή εργασιακή ηθική και η κοινωνική συνοχή αποτελούν ιδανικό σημείο εκκίνησης για επιτυχημένες οικονομίες. Αποτελούν επίσης ακρογωνιαίους λίθους αποτελεσματικών σοσιαλδημοκρατικών πολιτικών κοινωνικής πρόνοιας –ένα προϋπάρχον υψηλό επίπεδο κοινωνικής συνοχής επιτρέπει την εφαρμογή κράτους πρόνοιας και υψηλών φόρων χωρίς να επηρεαστεί αρνητικά η εργασιακή ηθική στον ίδιο βαθμό που θα επηρεαζόταν σε ένα διαφορετικό περιβάλλον. Όμως, οι πολιτικές του κράτους πρόνοιας μπορεί να επηρεάσουν μακροπρόθεσμα τον πολιτισμό. Με την πάροδο του χρόνου, ακόμα και οι κοινωνίες των σκανδιναβικών κρατών που λειτουργούν εύρυθμα, έχουν επηρεαστεί αρνητικά απ’ την εξάρτηση από την πρόνοια και την αρνητική επίδραση της φορολογίας στα κίνητρα.
Σουηδία: Η μετάβαση από την ελεύθερη αγορά στον παρεμβατισμό και η επιστροφή στην ελεύθερη αγορά
Κατά το μεγαλύτερο μέρος της πρόσφατης ιστορίας της η Σουηδία διέθετε ένα ευνοϊκό επιχειρηματικό περιβάλλον. Η περίοδος που χαρακτηρίζεται από τις πλέον εκτεταμένες πολιτικές κράτους πρόνοιας (μεταξύ 1970 και 1995), όταν η χώρα παρέκκλινε σαφώς απ’ τις πολιτικές της αγοράς, αποτελεί εξαίρεση. Κατά την περίοδο αυτή η οικονομία της Σουηδίας έπαψε να αναπτύσσεται, τόσο σε όρους αύξησης του ΑΕΠ όσο και δημιουργίας θέσεων εργασίας και επιχειρηματικότητας. Το ίδιο συνέβη και στις υπόλοιπες σκανδιναβικές χώρες.
Είναι αλήθεια ότι, παρά τους υψηλούς φόρους, τα σκανδιναβικά έθνη διατηρούν ένα υψηλό βιοτικό επίπεδο. Αλλά αυτό δεν αποτελεί απόδειξη ότι οι υψηλοί φόροι δεν επηρεάζουν αρνητικά την οικονομία. Με εξαίρεση τη σύντομη και αποτυχημένη περίοδο που αναφέρθηκε προηγουμένως, τα σκανδιναβικά έθνη χαρακτηρίζονταν από ένα περιβάλλον επιχειρηματικής ελευθερίας και ελεύθερου εμπορίου. Μελέτες δείχνουν ότι οι υψηλοί φόροι δυσχεραίνουν σημαντικά την οικονομική ανάπτυξη των σκανδιναβικών χωρών. Αν και εύπορα, τα σκανδιναβικά έθνη θα μπορούσαν να είναι ακόμα πλουσιότερα αν οι φορολογικοί συντελεστές ήταν χαμηλότεροι.
Παράλληλα, οι γενναιόδωρες κοινωνικές πολιτικές προκάλεσαν νέα κοινωνικά προβλήματα, με σημαντική, όμως, χρονική καθυστέρηση. Ο συνδυασμός υψηλών φόρων, γενναιόδωρων κρατικών επιδομάτων και μιας άκαμπτης αγοράς εργασίας οδηγούσαν μεγάλα τμήματα του πληθυσμού σε εξάρτηση απ’ τα επιδόματα αυτά. Έτσι ολόκληρες οικογένειες παγιδεύονταν στη φτώχια. Μεταξύ άλλων οι πολιτικές περιόριζαν τη δυνατότητα των κοινωνιών να ενσωματώνουν μετανάστες στην αγορά εργασίας.
Σήμερα οι σκανδιναβικές οικονομίες έχουν επιστρέψει στις πολιτικές της ελεύθερης αγοράς, που ήταν τόσο αποτελεσματικές πριν το 1970, με αποτέλεσμα να αναπτύσσονται ξανά. Οι χώρες αλλάζουν μπροστά στα σοβαρά μακροπρόθεσμα προβλήματα που προκάλεσαν 30 χρόνια πολιτικών του Τρίτου Δρόμου. Η πλούσια σε πετρέλαιο Νορβηγία εφάρμοσε περιορισμένες αλλαγές και αντιμετωπίζει σημαντικές προκλήσεις, συμπεριλαμβανομένης της επιδείνωσης της εργασιακής ηθικής των νέων. Απ’ την άλλη πλευρά, η Φινλανδία, η Σουηδία και η Δανία εφάρμοσαν εκτεταμένες μεταρρυθμίσεις στις αγορές τους. Αυτές οι αλλαγές περιλαμβάνουν μεγαλύτερη ελευθερία στο εμπόριο, σαφή μείωση της φορολογικής επιβάρυνσης, ιδιωτική παροχή προνοιακών υπηρεσιών (παιδεία, υγεία κ.α.), δημιουργία προσωπικών συνταξιοδοτικών λογαριασμών και, στη Δανία, ακόμα και μια στροφή προς μια ελεύθερη αγορά εργασίας.
Ένα απ’ τα σημαντικότερα συμπεράσματα απ’ την επιτυχία της σκανδιναβικής κοινωνίας είναι η τεράστια σημασία που έχει αυτό που μπορεί να περιγραφεί γενικώς ως ‘πολιτισμός’. Δεν θα πρέπει να μας ξαφνιάζει το γεγονός ότι το κράτος πρόνοιας προκάλεσε λιγότερες παρενέργειες στα έθνη αυτά –με την παραδοσιακά ισχυρή εργασιακή ηθική και τους κοινωνικούς τους θεσμούς– και συνεπώς ότι χρησιμοποιούνται ως υπόδειγμα απ’ όσους θέλουν να εκθειάσουν τα οφέλη των ενεργών κοινωνικών πολιτικών. Και φυσικά δεν θα πρέπει να μας ξαφνιάζει το γεγονός ότι χώρες όπως η δική μας, με κοινωνικά κράτη αντίστοιχου μεγέθους με αυτά των σκανδιναβικών χωρών, αντιμετώπισαν καταστρεπτικά αποτελέσματα επειδή το πολιτισμικό υπόβαθρο είναι ριζικά διαφορετικό.
Ούτε θα πρέπει να μας ξαφνιάζει το γεγονός ότι όταν εμφανίστηκαν οι αρνητικές επιπτώσεις των ακολουθούμενων πολιτικών η αντίδραση στην Ελλάδα ήταν εντελώς διαφορετική απ’ ότι στις σκανδιναβικές χώρες. Οι Σκανδιναβοί ανέλυσαν και συζήτησαν ανοιχτά τα προβλήματα που αντιμετώπιζαν και τελικά υιοθέτησαν αλλαγές με ευρεία πολιτική συναίνεση, ενώ οι Έλληνες πολιτικοί εξακολουθούν να τσακώνονται καθημερινά στα τηλεπαράθυρα και να προσπαθούν με κάθε τρόπο να αναβάλουν τη λήψη οποιασδήποτε δύσκολης απόφασης. Οι Σκανδιναβοί προχώρησαν σταδιακά σε σημαντικές αλλαγές, ενώ εμείς εξακολουθούμε να εφαρμόζουμε τις ίδιες λανθασμένες πολιτικές και μάλιστα με το χειρότερο δυνατό τρόπο. Οι Σκανδιναβοί πέτυχαν ένα «θαύμα» και εμείς προσπαθώντας, υποτίθεται, να τους μοιάσουμε οδηγηθήκαμε στη χρεοκοπία.
Το άρθρο βασίζεται στο πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου του Nima Sanandaji: Scandinavian Unexceptionalism (ΙΕΑ, 2015).
Facebook: Nicos Rompapas
