Ο Έντουαρντ Ουίλσον, ένας σπουδαίος βιολόγος και ερευνητής της κοινωνιοβιολογίας, είχε πει πως τα μυρμήγκια είναι «πολιτισμένα ρομπότ». Σε όλη τους τη ζωή δεν διδάσκονται απολύτως τίποτα. Η κοινωνική τους συμπεριφορά και οργάνωση είναι πλήρως ρομποτοποιημένη, δηλαδή γραμμένη στον γενετικό τους κώδικα, αποτέλεσμα μιας μακροχρόνιας εξελικτικής διαδικασίας.
Σε αντίθεση με εμάς τους ανθρώπους που, ανάμεσα στο ζωικό βασίλειο, είμαστε από εκείνα τα είδη που είναι εφοδιασμένα με λιγότερο «κώδικα», και καλούνται να διδαχθούνε τα περισσότερα.
Το μυρμήγκι από τη γέννησή του γνωρίζει πώς να χτίσει τη φωλιά του και ποια εποχή να συλλέξει τροφή, ενώ εμείς οι άνθρωποι χρειαζόμαστε ένα ολόκληρο έτος μόνο για να μάθουμε να περπατάμε. Αλλά μετά τα πρώτα μας βήματα, η ιστορία μας αποκτά ενδιαφέρον. Διδασκόμαστε και ανακαλύπτουμε πολύ περισσότερα από κάθε άλλο είδος που δεν το απασχόλησε ποτέ η ηλικία του σύμπαντος ή ποια είναι τα ελάχιστα σωματίδια ύλης. Και ακολουθεί το πιο ενδιαφέρον κομμάτι: Για πολλά κεφάλαια των εγκυκλοπαιδικών μας γνώσεων διαφωνούμε (και μαλώνουμε).
Δεν νομίζω να υπάρχουν έστω δυο μυρμήγκια που να διαφωνούν στο παραμικρό όσον αφορά στην οργάνωσή της κοινότητάς τους, αλλά δύσκολα θα συναντήσετε δύο ανθρώπους που να συμφωνούν απόλυτα για τον τρόπο οργάνωσης της κοινωνίας μας.
Τι θα γινόταν αν ξεσπούσε μια επιδημία σε μια μυρμηγκοφωλιά; Δεν θα άλλαζε τίποτα στην καθημερινότητά των μυρμηγκιών αν ο κώδικάς τους δεν τους παρείχε την αντίστοιχη πληροφορία. Το μύρμηγκα έχουν ισχυρό ανοσοποιητικό σύστημα, αλλά σε ένα υποθετικό σενάριο, μάλλον θα τα έβρισκαν σκούρα Η άρτια οργάνωσή τους και η απόλυτη ταύτισή τους με το ένστικτο θα ήταν ένα δίκοπο μαχαίρι.
Εμείς οι άνθρωποι έχουμε δύο επιπλέον όπλα στη φαρέτρα μας. Την πολιτική, όχι ρομποτική σαν των μυρμηγκιών, αλλά την πολιτική της φιλοσοφίας και του καφενείου, από τον Πλάτωνα μέχρι τον Ντόναλτ Τραμπ, και έχουμε και την επιστήμη, που χωρίς αυτή (την ιατρική) μόνο τέσσερις στους δέκα θα είχατε ενηλικιωθεί για να διαβάζατε αυτές τις γραμμές, και είναι αμφίβολο αν θα ξέρατε ανάγνωση, γιατί χωρίς την εφεύρεση της τυπογραφίας οι τρεις θα ήσασταν αναλφάβητοι.
Η επιστήμη της κοινωνιοβιολογίας (σχετικά με την επιστήμη εδώ, εδώ, εδώ και εδώ) μελετά κατά πόσο οι κοινωνικές μας συμπεριφορές είναι αποτέλεσμα ελεύθερης βούλησης και της κουλτούρας μέσα στην οποία μεγαλώσαμε ή είναι και σε ένα βαθμό κληροδοτημένες και αποτυπωμένες στα ένστικτά μας.
Ένα παράδειγμα κατά τον Ουίλσον είναι η ιδέα της αυτοθυσίας. Αν και κατά βάση είθισται να πιστεύουμε ότι είμαστε ατομικιστικά όντα, από τις καταβολές μας ζούμε σε νομάδες, και η επιβίωσή μας εξαρτάται και από αυτές. Εάν ο γενετικός μας κώδικάς μας περιέχει αυτήν την πληροφορία, τότε οι θυσίες μας για χάρη του συνόλου, ίσως δεν είναι τόσο θυσίες όσο θέλουμε να πιστεύουμε, αλλά απλά αντανακλαστικά κι εμείς αιχμάλωτοι των γονιδίων μας.
Στις πολιτικές ηγεσίες αρέσει να μιλάνε για θυσίες. Τα τελευταία δέκα χρόνια μας είχανε φλομώσει. Δεν ξέρω αν αναφέρονταν στις θυσίες των παγανιστών, αλλά η θυσία, με την ανθρωπιστική έννοια, είναι κάτι που γίνεται οικειοθελώς. Ο λαός, λοιπόν, έκανε θυσίες (έστω με την κοινωνιοβιολογική έννοια) ή απλά εξαναγκάστηκε να συμμορφωθεί σε έκτακτες πολιτικές; Μια παρόμοια περίπτωση ζούμε και σήμερα. Αν και δεν μιλάμε για θυσία, αλλά για «κοινωνική ευθύνη», αυτή περιλαμβάνει και ένα βαθμό θυσίας. Το να κλειστείς σπίτι σου για να προστατεύσεις τις συμπαθείς ομάδες δεν το λες και καλοπέραση.
Τι εστί πολιτική; Ένας από τους αναρίθμητους ορισμούς που θα βρει κανείς είναι ο ακόλουθος: Tο σύνολο των μέτρων που λαμβάνονται και των μεθόδων και διαδικασιών που ακολουθούνται, μέσω των οποίων, ομάδες ανθρώπων οργανώνονται και λειτουργούν, προκειμένου να πετύχουν με τον αποτελεσματικότερο τρόπο και με το μικρότερο δυνατό κόστος τους σκοπούς που επιδιώκουν.
Τι συμβαίνει στις ημέρες που διανύουμε; Οι πολιτικές και τα μέτρα που λαμβάνονται έχουν πολύ μεγάλο κόστος αλλά όχι το επιθυμητό αποτέλεσμα. Ποια θα ήταν άραγε μια άρτια «πολιτική» λύση; Να κλειστούμε όλοι στα σπίτια μας για δυο εβδομάδες και να μην πάει απολύτως κανείς ούτε καν στη δουλειά του. Και ποιος θα παράγει τρόφιμα, ενέργεια και υγειονομικές υπηρεσίες σε αυτό το διάστημα; Κανείς. Αυτό προφανώς αποκλίνει από τα όρια της πολιτικής όπως την γνωρίζουμε. Αφού το πρόβλημα που θα δημιουργήσει είναι μεγαλύτερο από εκείνο που θα κληθεί να λύσει.
Η αλήθεια είναι ότι το πρόβλημα που βιώνουμε δεν επιλύεται πολιτικά. Αλλά ούτε έχει αίτια πολιτικά. Για τις αιτίες ρωτήστε τη Μητέρα Φύση (οι ιοί προηγήθηκαν ημών των ανθρώπων και η προέλευσή τους παραμένει άγνωστη), όσο για την λύση θα έρθει μόνο από την επιστήμη και, σύμφωνα με όσα ανακοινώνονται αυτές τις ημέρες από τις φαρμακευτικές εταιρίες, δεν απέχουμε πολύ από τον σταδιακό εμβολιασμό των ευπαθών ομάδων.
Γιατί όμως τόση κουβέντα γύρω από την πολιτική; Γιατί φαγωνόμαστε για το τι έπρεπε να γίνει και πότε, απέναντι σε ένα φαινόμενο για το οποίο διαθέτουμε ελάχιστο ιστορικό αντιμετώπισης; Γιατί πολιτικοποιήσαμε την πανδημία και έγινε η αφορμή για να διαφωνούμε αν πρέπει να λειτουργούν οι εκκλησίες ή να απαγορεύονται οι συναθροίσεις; Ίσως γιατί την πολιτική την έχουμε πολύ στο πετσί μας. Ίσως γιατί θέλουμε να προσωποποιούμε την ευθύνη των δεινών μας, άλλοτε σε ένα Θεό, άλλοτε σε όσους μας εξουσιάζουν, και εκεί απευθύνουμε τόσο τις κατάρες όσο και τις προσδοκίες μας. Ίσως γιατί όλα αυτά αποτελούν μέρος της κοινωνιοβιολογίας μας. Σε αντίθεση με την επιστήμη, που είναι ένα πολύ καινούριο «προϊόν» για να έχει μπει στο πετσί μας. Αλλά αυτή θα βγάλει το φίδι απ’ την τρύπα. Όσο για την πολιτική, ίσως βγει σοφότερη για την επόμενη φορά, αλλά πάντα θα είναι ένα βήμα πίσω.
