Φτιάξε σαπούνι εύκολα και γρήγορα με την βοήθεια της χημείας!

Ναι, σαπούνια, σαπουνένια σαπούνια, σαν εκείνους τους παλαβούς που βλέπεις σε ιστοσελίδες και στο φουμπού να παρουσιάζουν την δουλειά τους με γλυκανάλατα ονόματα, τόσο "cute"  που κάνουν το υαλώδες υγρό των ματιών σου να υποχωρήσει άτακτα μέσα στο κρανίο σου και να βγει από τ' αυτιά σου! Το σημερινό άρθρο είναι "παραγγελιά" για όλα εκείνα τα άτομα που ζητάνε να παρουσιάσω κάτι με "χημικές αντιδράσεις" που "μπορεί να γίνει εύκολα στο σπίτι" και που να μπορεί να χρησιμοποιηθεί το προϊόν χωρίς να πεθάνει (πολύς) κόσμος ή να μπουκάρει η αστυνομία.

Ας μπούμε κατευθείαν στο ψητό και ας μιλήσουμε για τα σαπουνάκια και πως φτιάχνονται!

Συνταγή για σαπουνάκι έχει; Άσε τα άλλα για αργότερα και δώσε βρωμιά!

Έχει, και θα σου αρέσει μικρέ επιστήμονα! Μάζεψε τα υλικά σου και ξεκίνα!

"Υλικά και μέθοδοι"

• 1 μάσκα προστασίας ματιών
• 1 σετ γάντια
• 1 ποδιά
• 1 γυάλινο Pyrex δοχείο-δοσομετρητή για υγρά
• 1 δοχείο ανακατέματος (φτιαγμένο είτε από ανοξείδωτο ατσάλι ή από χοντρό πλαστικό HDPE/πολυαιθυλένιο υψηλής πυκνότητας)
• 1 κιλό ελαιόλαδο
• 390 ml νερό (αποσταγμένο, αφιονισμένο)
• 130 γραμμάρια NaOH (υδροξείδιο του νατρίου, το βρίσκεις μαγαζιά με υλικά οικοδομών, χρώματα ή σιδεράδικα)
• 10 γραμμάρια ενηλικίνης (δυσεύρετη αλλά αξίζει κάθε σέντσι!)
• Μίξερ ή κουτάλα για ανακάτεμα με ανοξείδωτα μέρη
• Τελάρο ή καλούπια να φιλοξενήσουν το σαπούνι

Μισή ώρα πριν την έναρξη της διαδικασίας, κατεβάζεις μονομιάς το 10 γραμμάρια ενηλικίνης με λίγο νερό (δεν συνυπολογίζεται στην συνταγή, προσοχή!). Όταν νιώσεις πως σε έχει πιάσει καλά τότε φοράς την μάσκα, τα γάντια και την ποδιά. Το πρώτο βήμα είναι η προσθήκη των 130 γραμμαρίων NaOH στα 390 ml νερού που βρίσκονται στο πυρέξ. Αυτό γίνεται ΠΑΝΤΑ προσθέτοντας το υδροξείδιο του νατρίου στο νερό (και ποτέ αντίστροφα!) σε μικρές ποσότητες, και σιγά σιγά, με συνεχές ανακάτεμα. Ο λόγος που ντύθηκες καραγκιόζης με όλα αυτά τα προστατευτικά μέσα είναι πως το υδροξείδιο είναι καυστικό και αντιδρά εξώθερμα με το νερό, παράγοντας ένα καυστικό διάλυμα -- αν κάνεις το λάθος και ρίξεις νερό στην "καυστική σόδα" η θερμοκρασία του μπορεί να ανέβει απότομα στους 100 βαθμούς Κελσίου και βάλε, με αποτέλεσμα έναν... πολύ έντονο και απότομο βρασμό του καυστικού διαλύματος. Θα μου πεις πως το slogan σου είναι "No brain, no pain" -και θα συμφωνήσω- αλλά έχε κατά νου πως εκτός από πόνο το υδροξείδιο μπορεί να προσφέρει ανεξίτηλα "παράσημα" ή και τύφλωση, αναλόγως πού θα σε βρει. Το πυρέξ επίσης επιλέχθηκε με κριτήριο την θερμοανθεκτικότητα, πιάσε το και θα δεις πόσο ζεστάθηκε από την προσθήκη της καυστικής σόδας.

Περιμένεις καμπόσο μέχρι να κρυώσει το διάλυμα υδροξειδίου του νατρίου, να φτάσει στην ίδια θερμοκρασία με το λάδι, το οποίο μπορείς να το ζεστάνεις στους 30 με 50 βαθμούς Κελσίου, και τότε προσθέτεις λάδι και διάλυμα στο δοχείο ανακατέματος. Ετοιμάσου για πολύ ανακάτεμα -- το μείγμα σου όσο το ανακατεύεις γίνεται θολερότερο (πιο γαλακτερό θα έλεγαν οι σπορτάκηδες φίλοι μας), δείγμα πως η αντίδραση έχει αρχίσει να συμβαίνει. Το ανακάτεμα συνεχίζεται μέχρι το σημείο που το σαπούνι -πλέον- έχει πήξει σε βαθμό που να "κάθεται" ελαφρώς πάνω στον εαυτό του όταν το ανακατεύεις. Χύσε το στο καλούπι σου και άσε το να κάτσει. Πόσο; Τόσο ώστε να ωριμάσει, έτσι ώστε να μην ερεθίζει το δέρμα -- ξεκίνησε με έναν μήνα και βλέπεις, εξαρτάται και από την θερμοκρασία που κρατάς το σαπούνι.

Η παραπάνω συνταγή δέχεται πολλές προσαρμογές και τροποποιήσεις -- μια ιδέα είναι για παράδειγμα η χρήση άλλων λαδιών (πραγματικά όποιο λάδι βάλει το μυαλό σου), η προσθήκη αρωματικών ουσιών ή άλλου πρόσθετου (από κανέλα μέχρι κόκκους καφέ και αιθέρια έλαια). Ως γενικότερος κανόνας, η ποσότητα του νερού που χρησιμοποιείται είναι 3πλάσια της ποσότητας υδροξειδίου του νατρίου. Η ποσότητα υδροξειδίου του νατρίου υπολογίζεται βάση τον τύπο του ελαίου που χρησιμοποιείται και συνήθως συμβουλεύεσαι πίνακες για τον σωστό υπολογισμό του, όπως τους παρακάτω:

• http://thesoapcalculator.com/pages/SoapCalculator.aspx?lang=el
• http://www.fromnaturewithlove.com/resources/sapon.asp
• http://www.countryfarm-lifestyles.com/saponification-chart.html

Για υγρό σαπούνι η μέθοδος διαφέρει, είναι πιο σύνθετη: αντί για υδροξείδιο του νατρίου ως βάση, χρησιμοποιείς υδροξείδιο του καλίου (KOH, καυστική ποτάσα), επιστρατεύεις υψηλότερες θερμοκρασίες κατά την ανάμειξη λαδιού-καυστικού διαλύματος, όπως επίσης και ανακατεύεις περισσότερο ανά τακτά χρονικά διαστήματα.

Και λίγη χημεία παρακαλώ;

Χημεία; Πρόκειται περί μαγείας, φυσικά, διαφορετικά το ερμηνεύουν μόνο τα επιστημόνια που θέλουν να σου απομαγεύσουν τον κόσμο!

Αυτό που συμβαίνει μέσα στην μαγική χύτρα σου, είναι η αντίδραση της σαπωνοποίησης. Κατά αυτή την αντίδραση, 1 μόριο τριγλυκεριδίου αντιδρά με 3 μόρια βάσης (στην περίπτωσή μας υδροξειδίου του νατρίου) παρουσία νερού, και ως προϊόντα δίνει 3 μόρια άλατος λιπαρού οξέως και 1 μόριο γλυκερόλης (η "γνωστή" άγνωση γλυκερίνη). Το "σαπούνι" σου στα παραπάνω είναι τα "άλατα λιπαρών οξέων" (π.χ. στεατικό νάτριο). Τα τριγλυκερίδια είναι εστέρες 1 μορίου γλυκερόλης και 3 μορίων λιπαρών οξέων -- η βάση αυτό που κάνει είναι να επιταχύνει την υδρόλυση του εστέρα και μετά να αντιδράσει με τα ελεύθερα λιπαρά οξέα.

Η ωρίμανση του σαπουνιού είναι ένα ωραίο φαινόμενο που δείχνει την φύση των χημικών αντιδράσεων αυτών: η σαπωνοποίηση δεν είναι μια αντίδραση που συμβαίνει ακαριαία αλλά χρειάζεται τον χρόνο της για να ολοκληρωθεί. Μετά αμέσως από την παρασκευή του σαπουνιού, δεν έχει εξουδετερωθεί όλη η ποσότητα του NaOH αντιδρώντας με τα λιπαρά οξέα, έχει ακόμα να δώσει πόνο. Έτσι το σαπούνι μπορεί να είναι καυστικό (κάτι που το τσεκάρεις με λωρίδες μέτρησης pH -στα φαρμακεία ψάξε- ή με την γλώσσα, τσιμπάει κάπως) και να ερεθίσει το δέρμα. Άσε το να ηρεμήσει λίγο, δώσε του μια περίοδο ωρίμανσης και ωρίμασε και εσύ μαζί του: σταμάτα να παίζεις τόσο με τον εαυτό σου. Μια άλλη μέθοδος για σαπούνι που αφήνει τα χέρια "απαλά, χωρίς ερεθισμούς" είναι η χρήση μικρότερης ποσότητας βάσης (υδροξειδίου του νατρίου μπρε, έχει βασικό pH) ώστε να επιτευχθεί υπερλίπανση, δηλαδή να περισσέψει λίγο λάδι μέσα στο σαπούνι και να μην σαπωνοποιηθεί όλη η ποσότητά του.

Αν αναρωτήθες ποτέ πως δουλεύουν τα σαπούνια ή τα απορρυπαντικά γενικά, τότε ρίξε μια ματιά στο μόριό τους: είναι άλατα λιπαρών οξέων, δηλαδή έχουν συνήθως μια μακριά λιπόφιλη (προτιμάει το λίπος) ουρά και καταλήγουν σε ένα καρβοξυλικό άκρο το οποίο έχει σχηματίσει άλας ("αλάτι") με το νάτριο/κάλιο, πράγμα που το κάνει υδρόφιλο. Ο λόγος που τα λίπη είναι δύσκολο να ξεπλυθούν είναι διότι είναι υδρόφοβα και δεν μπορούν να "αναμιχθούν" με το νερό. Το σαπούνι κάνει κάτι ιδιαίτερο: προσανατολίζει το λιπόφιλο μέρος του προς το λάδι και το υδρόφιλο προς το νερό, και δρα ως "άγκυρα" μεταξύ των μορίων του νερού και του λίπους. Έτσι το λάδι "γαλακτοματοποιείται", δηλαδή διασπείρεται μέσα στο νερό -- το νερό αποκτά γαλακτώδες θολό χρώμα λόγω της σκέδασης του φωτός μέσα του από τα σωματίδια "νερού-σαπουνιού-λίπους" που σχηματίστηκαν!

Fun Facts

Η στάχτη περιέχει και αυτή μέσα ουσίες με βασικό pH. Την επόμενη φορά που λερωθείς σε μπάρμπεκιου στο δάσος -το καταληλλότερο μέρος για BBQ, ιδίως το καλοκαίρι- με τα λίπη από τα κρέατα, δοκίμασε να βρέξεις τα χέρια σου και να τα τρίψεις με στάχτη για 2-3 λεπτά. Ξέπλυνε με νερό και μόλις έγινες ο Καθαρούλης Αρούλης! Σαπωνοποίησες μέρος του λίπους της βρώμας που βρισκόταν στα χέρια σου και την έστειλες μακριά!

Είπαμε πως η καυστική σόδα είναι... ότι λέει το όνομά της: καυστική. Αν πέσει πάνω σου, μπορεί να προκαλέσει διαβρωτικές βλάβες στο δέρμα σου και μάντεψε τι άλλο θα κάνει: στο διάβα της θα μετατρέψει σε σαπούνι τα λιπίδια που βρίσκονται στα κύτταρα που αποτελούν το δέρμα σου και ότι άλλο βρει από κάτω. Πιο χειροποίητο σαπούνι δεν θα βρεις πουθενά.

Το σαπούνι δεν δουλεύει αν χρησιμοποιηθεί (στο πλύσιμο ή στην παρασκευή του) σκληρό νερό (νερό με μπόλικο ασβέστιο/"άλατα") ή αλατόνερο. Ο λόγος στην πρώτη περίπτωση είναι ότι τα μόρια του ασβεστίου σχηματίζουν αδιάλυτες ενώσεις με το σαπούνι στο νερό (μπαίνουν τα ιόντα ασβεστίου στην θέση των ιόντων νατρίου -- βλέπε "μούργα" στο μπάνιο σου) ενώ στην δεύτερη περίπτωση λόγω του φαινομένου "κοινού ιόντος". Το αλάτι περιέχει ιόντα νατρίου και έτσι "γεμίζει" το νερό με αυτά και δεν μπορεί να διαλύσει εύκολα άλλα άλατα που περιέχουν ως μέρος του μορίου τους το νάτριο, όπως τα άλατα λιπαρών οξέων -- οπότε το σαπούνι δεν μπορεί να δράσει. Αυτό το φαινόμενο μπορεί να αποφευχθεί με το... σαπούνι των ναυτικών: αντί για νάτριο όταν το φτιάχνεις βάζεις κάλιο και μετά είσαι μέλι!

Ως την επόμενη φορά, πρόσεχε τα μάτια σου. Θα τα χρειαστείς για το επόμενο άρθρο.

Το αυθεντικό άρθρο μπορεί να βρεθεί ΕΔΩ