Εσείς σκέφτεστε περισσότερο σαν τους αρχαίους Έλληνες ή σαν τους Πέρσες;

Το «γνωστό άγνωστο» είναι η περιοχή του Γκρίζου Ρινόκερου: οι πληροφορίες που μπορεί να έχουμε στη διάθεσή μας αλλά αρνηθήκαμε να τους δώσουμε σημασία. «Διασκεύασα» ένα από τα παραδείγματα που αναφέρει η Michele Wucker στο βιβλίο της (The Grey Rhino: How to Recognize and Act on the Obvious Dangers We Ignore), για εκείνα τα πράγματα που είναι επικίνδυνα, προφανή και πολύ πιθανά, για απειλές που ο κόσμος παράλογα αγνοεί. Είμαι σίγουρος ότι όλο και κάποιες αναλογίες θα βρείτε με σημερινά πρόσωπα και καταστάσεις.

Μια παλιά περσική παροιμία λέει:

Αυτός που δεν ξέρει, και δεν ξέρει ότι δεν ξέρει, είναι ανόητος. απόφυγέ τον.

Αυτός που δεν ξέρει, και ξέρει ότι δεν ξέρει, μπορεί να διδαχθεί, δίδαξέ τον.

Αυτός που ξέρει, και δεν ξέρει ότι ξέρει, κοιμάται, ξύπνησέ τον.

Αυτός που ξέρει, και ξέρει ότι ξέρει, είναι σοφός, ακολούθα τον.

Εμείς μπορεί να μην ξέρουμε τι ακριβώς είχε στο μυαλό του ο δημιουργός της παραπάνω παροιμίας αλλά σίγουρα όλοι ξέρουμε την ιστορία του Πέρση βασιλιά Ξέρξη και τις φιλοδοξίες του να κατακτήσει την Ελλάδα.Θα σας θυμίσω την ιστορία στα γρήγορα.

Το 481 π.Χ., ο Ξέρξης επιτέθηκε στην Ελλάδα παρά το γεγονός ότι είχε προειδοποιηθεί για την πιθανότητα ενός αποτελέσματος πολύ διαφορετικό από αυτό που περίμενε. Ήξερε αλλά δεν ήξερε ότι ήξερε.

Οι Έλληνες ήξεραν ό,τι ήξεραν και χρησιμοποίησαν τη γνώση τους για να πολεμήσουν μια πολύ ισχυρότερη δύναμη. Το αποτέλεσμα αυτής της επικής μάχης έδειξε και στους δύο αντιπάλους πράγματα που είχαν την ικανότητα να προβλέψουν, να ανταποκριθούν στις προειδοποιήσεις και να αντιδράσουν κατάλληλα. Η αφήγηση του Έλληνα ιστορικού Ηροδότου είναι αποκαλυπτική.

Ο Ξέρξης, βασιλιάς της Περσίας, γιος του Μεγάλου Δαρείου, κι εγγονός του Κύρου του Μεγάλου, ξεκίνησε για να κατακτήσει την Ελλάδα. Όταν ανέλαβε την εξουσία το 486 π.Χ. με το θάνατο του πατέρα του, δεν ήταν ακόμη και τόσο "Μέγας". Είχε όμως στο μυαλό του τόσο την υστεροφημία του όσο και την κληρονομιά του πατέρα του. Έξι χρόνια πριν, ο Δαρείος είχε εισβάλει στην Ελλάδα κι έφαγε τα μούτρα του στη μάχη του Μαραθώνα και πέθανε πριν προλάβει να κάνει νέα εκστρατεία.

Καθώς ο Ξέρξης σχεδίαζε πώς θα κατακτούσε αυτό που ο πατέρας του δεν κατάφερε, ο ξάδερφος και κουνιάδος του Μαρδόνιος, διοικητής του στρατού, ήταν αυτός που του ενίσχυε το όραμα απέναντι στις τυχόν αντιρρήσεις άλλων συμβούλων. Μα ποια δύναμη θα μπορούσε να αντιμετωπίσει τον μεγαλύτερο στρατό που συγκεντρώθηκε ποτέ; Βέβαια αν οι αναμνήσεις τους από την ήττα δεν ήταν τόσο πρόσφατες κανονικά τόσο ο Ξέρξης όσο και οι σύμβουλοί του θα έπρεπε να γνώριζαν την απάντηση.

Δύο από τους έμπιστους συμβούλους του Ξέρξη επιχείρησαν να τον προειδοποιήσουν, αλλά εκείνος αρνήθηκε να ακούσει. Ο θείος του ο Αρτάβανος του έθεσε την πιθανότητα, «Ας υποθέσουμε… ότι μας πολεμάνε στη θάλασσα, μας νικάνε και μετά πλεύουν στον Ελλήσποντο και διαλύουν τη γέφυρα. Εκεί βρίσκεται ο κίνδυνος, βασιλιά μου». Ο Ξέρξης εξοργίστηκε (αν κι αργότερα το ξανασκέφτηκε πιο σοβαρά).

Σύμφωνα με την αφήγηση του Ηροδότου, ωστόσο, ένας ψηλός όμορφος άνδρας επισκέφτηκε τον Ξέρξη στα όνειρά του, απειλώντας τον επανειλημμένα ότι αν δεν προχωρήσει στην εκστρατεία θα έχανε τη θέση του.

Αφού καθαιρέθηκε από τη θέση του βασιλιά στη Σπάρτη, ο Δημάρατος είχε αυτοεξοριστεί στα Σούσα, όπου έγινε έμπιστος του Ξέρξη. Ο Δημάρατος τον προειδοποίησε ότι οι Σπαρτιάτες δεν θα ενδώσουν ποτέ, ακόμη κι αν όλοι άλλοι Έλληνες τον προσκυνούσαν. Θα σταθούν στη θέση τους και θα αντισταθούν, ό,τι κι αν γίνει: «Ο κύριός τους είναι ο νόμος και φοβούνται πολύ περισσότερο αυτόν παρά εσάς». Σε αντίθεση με τον τρόπο που αντιμετώπιζε τον Αρτάβανο, ο Ξέρξης «τον απέλυσε ευγενικά», φυσικά δεν άκουσε τη συμβουλή του και το 483 π.Χ. ξεκίνησε την εκστρατεία.

Αργότερα, όταν ένας κατάσκοπος ανέφερε στον Ξέρξη ότι οι Σπαρτιάτες είχαν λάβει αμυντικές θέσεις στη Λακωνία, ξαναφώναξε τον Δημάρατο, ο οποίος επανέλαβε την προηγούμενη προειδοποίησή του ότι οι Έλληνες δεν θα ήταν εύκολη λεία. Δεν αποτελεί έκπληξη το γεγονός ότι ο Δημάρατος αποδείχθηκε ότι είχε δίκιο. Ο Ξέρξης τον ρώτησε και μια τρίτη φορά για το τι μπορούσε να κάνει για να νικήσει τους Σπαρτιάτες. Ο Δημάρατος του είπε να στείλει κάποια πλοία στα Κύθηρα κι από κει σαν ορμητήριο να αποσπάσει την προσοχή τους έτσι ώστε να τους εμποδίσει να βοηθήσουν τους άλλους Έλληνες.

Διαφορετικά, τον προειδοποίησε: «Ξέρεις τι θα γίνει αν δεν το κάνεις αυτό; Υπάρχει ένας στενός ισθμός στην Πελοπόννησο. Όλοι οι Πελοποννήσιοι θα σχηματίσουν μια συνομοσπονδία σχεδιασμένη για να σας αντισταθεί, και τότε αυτός ο ισθμός θα είναι το μέρος όπου θα πρέπει να περιμένετε γίνουν οι πολύ πιο σκληρές μάχες με ό,τι έχετε συναντήσει μέχρι τώρα».

Για τρίτη φορά.

Και έτσι συνεχίστηκαν οι προετοιμασίες για έναν πόλεμο με το όραμά του περί «κυριαρχίας σε ολόκληρη την ανθρώπινη φυλή» που του είχε έρθει σε ένα ακόμη όνειρό του.

Οι Έλληνες, από την πλευρά τους, γρήγορα αναγνώρισαν ότι η εισβολή που είχαν αποκρούσει το 490 π.Χ. ήταν απλά μια προειδοποίηση μιας μελλοντικής επίθεσης. Συμβουλεύτηκαν το Μαντείο στους Δελφούς, που επιβεβαίωσε τον φόβο τους για την περσική επίθεση, αλλά τους έδωσε και μια ελπίδα για το «ξύλινο τείχος» που θα «έμενε άθικτο και θα βοηθούσε εσάς και τα παιδιά σας».

Οι Έλληνες εγκατέλειψαν τις μικροσυγκρούσεις μεταξύ τους και ενώθηκαν απέναντι στην Περσία. Τελικά, αποφάσισαν να ακολουθήσουν τη συμβουλή του Θεμιστοκλή, που είχε πολεμήσει στον Μαραθώνα και τους συμβούλεψε να ναυπηγήσουν έναν στόλο από διακόσια καράβια: το «ξύλινο τείχος» που προέβλεπε το Μαντείο. Όπως είχε προβλέψει ο Δημάρατος, οι Έλληνες άρχισαν να ετοιμάζουν το στόλο τους για να αντιμετωπίσουν τους Πέρσες στη θάλασσα.

Και τα πράγματα λίγο πολύ έγιναν όπως τα είπε. Στη μάχη της Σαλαμίνας τον Σεπτέμβριο του 480, ο ελληνικός στόλος νίκησε ολοσχερώς τους Πέρσες. Ο Ξέρξης επέστρεψε στην πατρίδα του, αφήνοντας τον Μαρδόνιο να συνεχίσει την εκστρατεία κατά των Ελλήνων. Τον επόμενο χρόνο, οι Έλληνες κατέστρεψαν κι ό,τι είχε απομείνει από τον περσικό στόλο, ο Μαρδόνιος πέθανε στη μάχη και οι Πέρσες αναγκάστηκαν να αποσυρθούν εντελώς

Οι Έλληνες κέρδισαν τον πόλεμο ενάντια σε μια πολύ μεγαλύτερη δύναμη γιατί αναγνώρισαν μια κρίση γρήγορα, έδρασαν αποφασιστικά και πήραν τις σωστές αποφάσεις για την υπέρβαση της άμεσης απειλής. Το διακύβευμα ήταν μεγάλο. Είχαν κάθε άλλο παρά υπερβολική αυτοπεποίθηση ενώ συγκέντρωσαν διαφορετικές απόψεις.

Ο εχθρός τους είδε την πιθανότητα να χάσει τον πόλεμο σαν έναν σπάνιο κι ασύλληπτο Μαύρο Κύκνο, δεδομένου του μεγέθους των περσικών δυνάμεων σε σύγκριση με εκείνες των Ελλήνων, ενώ οι Έλληνες είδαν την περσική επίθεση σαν έναν Γκρίζο Ρινόκερο, μια εξαιρετικά προφανή απειλή που τους είχε βάλει στο μάτι.

Ο Ηρόδοτος δίνει δυσανάλογα μεγάλο μέρος της ικανότητας των Ελλήνων στο να ερμηνεύουν τους χρησμούς. Αλλά η νίκη τους δεν οφειλόταν εκεί, δηλαδή στο να μπορούν να ερμηνεύουν φανταστικά σημάδια αλλά και στην προθυμία τους να ενεργήσουν άμεσα. Ο Ξέρξης είχε πάρει τις προειδοποιήσεις που χρειαζόταν. Αλλά τις αγνόησε για πολλούς από τους ίδιους λόγους που κάνουμε όλοι όταν αντιμετωπίζουμε πληροφορίες που δεν θέλουμε να ακούσουμε—πληροφορίες που γνωρίζουμε αλλά αρνούμαστε να αποδεχθούμε.

«Ο Ξέρξης είχε πληροφορίες από τους Έλληνες συμβούλους του που θα μπορούσαν να είχαν κάνει την εισβολή του στην Ελλάδα πολύ πιο επιτυχημένη από ό,τι ήταν, αλλά απομονωμένος από αυτούς και τριγυρισμένος από τους φιλόδοξους κόλακές του και τις δικές του μεγαλομανίες, δεν τις εκμεταλλεύτηκε», γράφει σοφά η ιστορικός Carolyn Dewald. Η τάση ισχυρών ανδρών - όπως ο Κροίσος, ο Κύρος, ο Ξέρξης - «να αγνοούν τους περιορισμούς που βάζει ο κόσμος στη δύναμή τους, αποτυγχάνουν να ακούσουν πληροφορίες που θα ήταν χρήσιμες αλλά δεν ταιριάζουν με τις δικές τους αντιλήψεις για το εύρος του προσωπικού τους ελέγχου επί των γεγονότων».

Ο Ξέρξης ζύγισε τις δύο αντίπαλες πλευρές, αλλά τελικά πήγε με τη συμβουλή που του ήθελε ν ακούσει περισσότερο: του Μαρδόνιου, που μοιραζόταν τις ίδιες υπερμεγέθεις φιλοδοξίες. Οι Πέρσες έχασαν επειδή ο Ξέρξης ήταν σε άρνηση σχετικά με τις απειλές για το μεγαλεπήβολο σχέδιό του και αγνόησε πολλά σημάδια και προειδοποιήσεις.

Ο Ξέρξης παρουσίασε πολλά από τα λάθη που είναι κοινά σε όλους μας όταν αποτυγχάνουμε να αναγνωρίσουμε και να ενεργήσουμε μπροστά σε προφανείς απειλές. Βασίζουμε τις αποφάσεις μας σε αυτό που ο Γάλλος νευροεπιστήμονας Olivier Oullier αποκαλεί «emorationality»: ένα μείγμα λογικών και συναισθηματικών κινήτρων που μας οδηγούν. Έχουμε υπερβολική αυτοπεποίθηση, ακολουθούμε ή μιμούμαστε τους άλλους αποφεύγοντας να αναγνωρίσουμε τις απειλές ακόμα και όταν αυτό θα μας κοστίσει. Οι άνθρωποι, κάνουμε πάντα κρίσεις και οι αποφάσεις μας για πολλές από αυτές είναι μεροληπτικές.

Γιατί κι εμείς μη νομίζετε ότι είμαστε καλύτεροι στο να αναγνωρίζουμε έγκαιρα τις απειλές, ακόμη κι όταν υπάρχουν προειδοποιήσεις. Η πρώτη και πιο ύπουλη από αυτές τις προκαταλήψεις είναι η προκατάληψη της ομάδας. Στενά συνδεδεμένες είναι η μεροληψία επιβεβαίωσης  κι η μεροληψία διαθεσιμότητας.