«Μα, πού είναι τέλος πάντων;» Το παράδοξο του Fermi ή γιατί δεν έχουμε βρει ακόμη εξωγήινους

«Μα, πού είναι τέλος πάντων;» Το παράδοξο του Fermi ή γιατί δεν έχουμε βρει ακόμη εξωγήινους

Το 1950, ο διάσημος Ιταλός φυσικός και κάτοχος του βραβείου Νοbel, Enrico Fermi, που τότε εργαζόταν στις Ηνωμένες Πολιτείες, αναφώνησε ξαφνικά στη διάρκεια ενός γεύματος «Μα, πού είναι τέλος πάντων;». Εννοούσε τους εξωγήινους.

Η ανθρωπότητα είχε μόλις γλιτώσει από τον εφιάλτη του πολέμου, η επιστήμη του 20ού αιώνα προχωρούσε ραγδαία, η διαστημική εποχή ανέτελλε, και οι απανωτές ανακαλύψεις είχαν αποκαθηλώσει ψευδαισθήσεις αιώνων για τη θέση του ανθρώπου στη φύση και τη θέση της Γης στο σύμπαν.

Η κυρίαρχη άποψη ήταν πλέον πως ο άνθρωπος δεν αποτελεί κάτι το ιδιαίτερο, είναι απλά ένα ακόμη βιολογικό είδος  ανάμεσα στα εκατομμύρια των ειδών που προέκυψαν με τη διαδικασία της εξέλιξης διά μέσου της φυσικής επιλογής. Και ότι η Γη είναι ένας από τους άπειρους πλανήτες, σε ένα από τα δισεκατομμύρια αστέρια του Γαλαξία, ο οποίος επίσης δεν αποτελεί κάτι το ξεχωριστό, μέσα στους αμέτρητους Γαλαξίες του σύμπαντος Όλοι, Γαλαξίες, Ήλιοι και πλανήτες, έχουν φτιαχτεί από τα ιδία υλικά, με βάση τους ίδιους φυσικούς νόμους. Άνθρωπος και Γη  δεν κατέχουν κάποια διακεκριμένη ή περιούσια θέση και, κατά συνέπεια, δεν μπορεί να είναι μοναδικοί.

Η Γη έχει ηλικία 4,6 δισεκατομμυρίων ετών, ενώ το σύμπαν περίπου τριπλάσια. Κατά συνέπεια, κατάλληλοι ήλιοι και κατάλληλοι πλανήτες υπήρχαν πολύ πριν από τον δικό μας. Όχι μόνο δεν είμαστε μοναδικοί, αλλά ούτε και οι πρώτοι. Κατά συνέπεια ο δικός μας τεχνολογικός πολιτισμός είναι πρόσφατος, νεαρός άβγαλτος. Είναι βέβαιο ότι υπάρχουν άλλοι πολύ περισσότερο προηγμένοι, ενδεχομένως κατά μερικά δισεκατομμύρια χρόνια.

Αν η τεχνολογία στους άλλους κόσμους αναπτύσσεται τόσο γρήγορα όσο και στη Γη, οι δυνατότητες επικοινωνίας, ενδεχομένως και διαστρικών ταξιδιών των νοημόνων όντων σε αυτούς τους άλλους κόσμους, θα πρέπει να είναι ασύλληπτες για τα σημερινά ανθρώπινα μέτρα. Γιατί λοιπόν δεν εμφανίζονται; Γιατί δεν κάνουν. έστω και έμμεσα, αισθητή την παρουσία τους;

Τα αποφθέγματα των μεγάλων ανδρών δεν περνούν απαρατήρητα. Η φράση του Fermi, έστω και αν διατυπώθηκε με τρόπο σχεδόν απλοϊκό, μεταξύ τυρού και αχλαδιού, πέρασε στην ιστορία ως το ομώνυμο παράδοξο, και συζητήθηκε μεταξύ των αστρονόμων όσο καμία άλλη.

Εξακολουθεί να είναι επίκαιρη μέχρι σήμερα. Διότι, παρά τις συντονισμένες και ενθουσιώδεις προσπάθειες εντοπισμού εξωγήινης νοημοσύνης που να εκπέμπει ραδιοκύματά τίποτα δεν έχει ακόμα ανακαλυφθεί. Επί τέσσερις δεκαετίες τα ραδιοτηλεσκόπια στοχεύουν και σαρώνουν περιοχές 1.000 περίπου αστέρων, σε αποστάσεις έως και 250 ετών φωτός, χωρίς κανένα αποτέλεσμα. Οι εξωγήινοι είτε κρύβονται είτε δεν υπάρχουν. Θα προσπαθήσουμε στη συνέχεια να δώσουμε τις ερμηνείες που έχουν διατυπωθεί κατά καιρούς γι’ αυτή την περίεργη, εκ πρώτης όψεως, σιωπή, υιοθετώντας ως πρώτη υπόθεση εργασίας ότι όντως υπάρχουν.

  • Δεν ενδιαφέρονται γιατί είμαστε βαρετοί και προβλέψιμοι. Αν είναι πράγματι πολύ πιο προηγμένοι από εμάς, οι γνώσεις τους για τη ζωή και το σύμπαν θα είναι τόσο προωθημένες, ώστε  οι εξωγήινοι δεν θα έχουν ούτε καν το κίνητρο της περιέργειας.  Ίσως να μην έχουν επίσης το κίνητρο της κατάκτησης, αν έχουν βρει επί τόπου, στον δικό τους ή στους γειτονικούς πλανήτες, τη λύση στα προβλήματα της ενέργειας και των πρώτων υλών. Αντιστρέφοντας το ερώτημα, θα ενδιαφερόταν άραγε ο δικός μας πολιτισμός για ένα αβέβαιο, μακρινό, δαπανηρό και επικίνδυνο ταξίδι μερικών χιλιάδων ετών, για να ανακαλύψει αν οι πλανήτες στον Άλφα του Κενταύρου κατοικούνται από μικρόβια, φύκη και σκουλήκια; Κάπως έτσι θα μας βλέπουν οι παλαιότεροι και πιο προηγμένοι πολιτισμοί, αν υπάρχουν.
  • Ενδιαφέρονται, ωστόσο αποφάσισαν συνειδητά να παραμείνουν στην αφάνεια και να μην μας ενοχλήσουν. Εφόσον είναι πιο προηγμένοι από εμάς και, κατά συνέπεια., κατάφεραν να διατηρηθούν επί μακρό χρονικό διάστημα χωρίς να καταρρεύσουν, ενδεχομένως έχουν υιοθετήσει υπεύθυνες στάσεις απέναντι σε άλλους πολιτισμούς, γνωρίζοντας τα αναπόφευκτα αποτελέσματα της επαφής μεταξύ ισχυρών και ανίσχυρων. Ίσως πρόκειται για μια κοσμική καραντίνα που επιβλήθηκε με ηθικά κριτήρια.
  • Υπάρχουν και έχουν ήδη κάνει την εμφάνισή τους, αλλά σε λάθος χρόνο. Ως παλαιότεροι, μπορεί να μας επισκέφτηκαν σε οποιαδήποτε στιγμή της ιστορίας της Γης. Ως περισσότερο εξελιγμένοι, θα απογοητεύτηκαν αν, παραδείγματος χάριν, πατώντας στη Γη πριν από 600 εκατομμύρια χρόνια, βρήκαν μόνο φύκη, σπόγγους και μέδουσες. Οπωσδήποτε, αποχώρησαν χωρίς να αφήσουν ορατά ίχνη.
  • Υπάρχουν, αλλά δεν μας καταδέχονται. Μερικοί Ιταλοί αστρονόμοι έχουν βρει ένα σατιρικό τρόπο για να ερμηνεύσουν τη σιωπή των εξωγήινων. Επιχειρηματολογούν ως εξής: εδώ και 100 χρόνια, από τότε που ο Γουλιέλμο Μαρκόνι εφηύρε τη συσκευή εκπομπής ραδιοκυμάτων, τα συστήματα επικοινωνίας αναπτύσσονται συνεχώς. Τα ραδιοκύματα αυτά εξαπλώνονται με την ταχύτητα του φωτός από τη Γη προς το διάστημα προς όλες τις κατευθύνσεις, ως μια διογκούμενη σφαίρα. Περιλαμβάνουν κάθε είδους επικοινωνία, όπως τις τηλεοπτικές εκπομπές. Ονομάζουν τη σφαίρα «φούσκα του Μπερλουσκόνι». Η επιφάνειά της έχει ήδη φτάσει σε απόσταση δεκάδων ετών φωτός από τη Γη. Οποιοσδήποτε προηγμένος τεχνολογικός πολιτισμός βρίσκεται μέσα σε αυτά τα όρια θα πρέπει να έχει ήδη ανιχνεύσει την παρουσία μας. Φαίνεται όμως ότι ουδείς νοήμων εξωγήινος σκέφτεται σοβαρά να ταπεινωθεί τόσο, ώστε να επικοινωνήσει με ανθρώπους που ανέχονται αυτά τα σκουπίδια.
  • Υπάρχουν, ωστόσο βρίσκονται τόσο μακριά, ώστε οποιαδήποτε  έστω και έμμεση, επαφή είναι πρακτικά αδύνατη. Επανερχόμενος στην εξίσωση του Drake, με μια σχετικά μετριοπαθή εκτιμητών πιθανοτήτων, καταλήγουμε ότι ενδεχομένως στον Γαλαξία μας να υπάρχουν σήμερα 4.000 ζώντες τεχνολογικοί πολιτισμοί. Με δεδομένη την έκταση του Γαλαξία, αν οι πολιτισμοί αυτοί ήταν ομοιόμορφα κατανεμημένοι, η απόσταση μεταξύ τους θα ήταν 1.700 έτη φωτός, και ένα επανδρωμένο ταξίδι θα διαρκούσε το λιγότερο 200.000 χρόνια. Τόσα χρόνια υπάρχει στη Γη ο Homo sapiens. Αν ο πολιτισμός αυτός κατά τύχη στρέψει τα ραδιοτηλεσκόπιά του προς τη Γη, θα έχει το προνόμιο να απολαύσει την ποιότητα των ραδιοτηλεοπτικών προγραμμάτων μας ύστερα από 1.700 χρόνια και να μας αποστείλει. ομοίως με ραδιοκύματα, την κριτική του. Θα φτάσει στη Γη το 5400 μ.Χ.
  • Υπάρχουν, αλλά δεν τους έχουμε αντιληφθεί. Η πιο αισιόδοξη ερμηνεία για τη σιωπή των εξωγήινων σχετίζεται με την τεχνολογική μας ανεπάρκεια. Αφού τα διαστημικά ταξίδια διαρκούν τόσο πολύ, ίσως μας στέλνουν μόνο σήματα. Πιθανόν όμως να μην είμαστε ακόμη τόσο προηγμένοι, ώστε να τα ανιχνεύσουμε. Ή να είναι ακόμη νωρίς. Έχουμε σαρώσει ένα εξαιρετικά μικρό μέρος του ουράνιου θόλου, για ένα απελπιστικά μικρό χρονικό διάστημα, με μέσα πρωτόγονα, αν τα συγκρίνουμε με αυτά που θα διαθέτουμε σε μερικές εκατονταετίες. Υπομονή λοιπόν. Αν επιβιώσουμε, ίσως κάποτε μάθουμε αν έχουμε παρέα.

Αν όμως οι εξωγήινοι υπάρχουν και εμφανιστούν ξαφνικά με στόχο να λύσουν τα δικά τους προβλήματα; Την εξάντληση των πόρων, τον υπερπληθυσμό, το ενεργειακό ή απλά την επέκταση και την απληστία; Τότε, και δεδομένου ότι είναι πιο προηγμένοι από εμάς, μαύρο φίδι που μας έφαγε...! Σκεφτείτε τι απέγιναν οι Ινδιάνοι και οι Ίνκας της Αμερικής, οι Αβοριγίνες και οι Πολυνήσιοι του Ειρηνικού και οι Νέγροι της Ανατολικής Αφρικής μετά την πρώτη επαφή με τους τεχνολογικά προηγμένους Ευρωπαίους.

Μέχρι να πάρουμε απάντηση στο ερώτημα του Fermi, ας συζητήσουμε τα επιχειρήματα της εναλλακτικής άποψης που είναι γνωστή ως η υπόθεση της Σπάνιας Γης.

Η υπόθεση αυτή διατείνεται ότι ναι μεν το σύμπαν είναι γεμάτο από μικροβιακή ζωή, ίσως και κάτι παραπάνω, ωστόσο η εξέλιξη προς περισσότερο περίπλοκες ζωικές μορφές, άρα και προς την ανάπτυξη νοήμονος ζωής, είναι κάτι εξαιρετικά σπάνιο. Απαιτεί ιδιαίτερες συγκυρίες και συμπτώσεις, που μόνο από τύχη αγαθή καλύφθηκαν στην περίπτωση της Γης.

Ωστόσο, οι ίδιες συγκυρίες και συμπτώσεις δεν είναι απαραίτητο να συνέβησαν και κατά τη δημιουργία των άλλων πλανητικών συστημάτων. Ενδεχομένως να είναι τόσο σπάνιες, που να καταλήγουν μοναδικές. Η υπόθεση της Σπάνιας Γης προσθέτει νέους περιοριστικούς παράγοντες στην εξίσωση του Drake. Η πιθανότητά να έχουν συμβεί και αλλού όσα καλά συνέβησαν εδώ είναι τόσο μικρή, ώστε παρασύρει προς το μηδέν το αποτέλεσμα της εξίσωσης. Ακόμη και αν δεν είμαστε τόσο μόνοι, οι κοντινότεροι συγκάτοικοι είναι τόσο μακριά, ώστε δεν έχει κανένα νόημα να τους ψάξουμε.

Γιάννης Μανέτας «Η ζωή σήμερα, άλλοτε, αλλού και στο μέλλον» . Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης