Όταν ο Λουκρήτιος συγγράφει το μακροσκελές ποίημα De rerum natura (Περί φύσεως των πραγμάτων), το λογοτεχνικό αριστούργημα που περιλαμβάνει ολόκληρη την Επικούρεια φιλοσοφία, δεν πρωτοτυπεί. Τουλάχιστον όχι σε σχέση με την αρχαιοελληνική φιλοσοφική παραγωγή του Ξενοφάνη, του Παρμενίδη, και του Εμπεδοκλή που έχουν προηγηθεί όσον αφορά τη φιλοσοφική ποίηση. Ωστόσο, αυτή τη φορά η φιλοσοφία αλλάζει γλώσσα, γράφεται στα λατινικά, γεγονός που θα βοηθήσει σημαντικά στη διάδοση της στη Ρώμη. Η αλλαγή βέβαια, όπως μας πληροφορεί ο Κικέρωνας (Tusc. 4.6-7), έχει ήδη αρχίσει και η διδασκαλία του Επίκουρου έχει καταλάβει όλη την Ιταλία (Italiam totam occupaverunt).
Το ποίημα του Λουκρήτιου αντικατοπτρίζει ολόκληρη την επικούρεια φιλοσοφία. Φυσικά, ο Κικέρωνας αποδίδει την ευρεία διάδοση της νέας ηδονιστικής θεωρίας στην εύκολη πρόσληψή της από το αμόρφωτο πλήθος. Αυτό από μόνο του αποδεικνύει ότι ο Επίκουρος είχε πετύχει τον σκοπό του. Στόχος δεν είναι να μελετηθεί μόνο από τους μορφωμένους Ρωμαίους, αλλά από όλους. Και αυτό γιατί η φιλοσοφία δεν είναι μια θεωρητική ενασχόληση για να περνάει τον καιρό της η άρχουσα τάξη. Αντιθέτως, η αξία της είναι πρωτίστως πρακτική: βοηθάει τον άνθρωπο να κατακτήσει την ευδαιμονία. Η εποχή είναι δύσκολη, γεμάτη ανασφάλεια. Αυτή η αβεβαιότητα για το μέλλον, κατά τον ίδιο, δείχνει και τον χαρακτήρα του ανθρώπου. Ο Λουκρήτιος προτείνει να στρέψουμε το βλέμμα μας στις ζωές των άλλων:
«Περισσότερο πρέπει να παρακολουθείς (spectare) τον άνθρωπο σε αβέβαιες περιστάσεις, μες τις αντιξοότητες των πραγμάτων θα γνωρίσεις ποιος είναι· γιατί οι αληθινές φωνές βαθιά μέσα στην καρδιά του ελευθερώνονται, και μένει η πραγματικότητα.»
Λουκρήτιος, De rerum natura 3.55-58
Η πραγματικότητα ανέκαθεν τρομοκρατούσε τον άνθρωπο, που αναζητούσε τη γαλήνη, την ασφάλεια και ηρεμία στη βεβαιότητα, που μόνο η επιστήμη, δηλαδή η γνώση της φύσεως των πραγμάτων, μπορεί να προσφέρει. Τον ίδιο δρόμο ακολουθεί και ο Λουκρήτιος, ο οποίος με τον ποιητικό του λόγο, απευθύνεται σε δεύτερο πρόσωπο σε όποιον αναζητεί την ευτυχία, στις αενάως ταραγμένες εποχές της ανθρωπότητας. Η αταραξία δεν προκύπτει από τις καταστάσεις της ζωής που προέρχονται από τις διακυμάνσεις της τύχης. Μπορεί να αναζητηθεί και στην παρατήρηση του κόσμου που ποτέ δεν ήταν ιδανικός. Ναυάγια, πόλεμοι και κάθε είδους δεινά αποτελούν άσκηση προς την αταραξία. Ο σοφός παραμένει γαλήνιος σε όλες τις περιστάσεις.
Σε ένα παρεξηγημένο χωρίο στην έναρξη του δευτέρου βιβλίου, ο Λουκρήτιος περιγράφει την εποχή του. Η ηδονή ως αταραξία της ψυχής δοκιμάζεται και από τα δεινά των άλλων. Ο σοφός εκτιμά την κατάσταση. Κοιτάζει, βλέπει, παρατηρεί και εποπτεύει. Η όραση αποβαίνει η κύρια αίσθηση:
«Είναι γλυκό, όταν κύματα αναταράσσουν την φουρτουνιασμένη θάλασσα, να κοιτάς (spectare) τις μεγάλες συμφορές του άλλου απ’ τη στεριά, όχι γιατί είναι ευχάριστο να στήνεις γιορτή για τα δεινά του άλλου, αλλά γιατί είναι γλυκό να ξέρεις πως γλίτωσες τα βάσανα. Ακόμη, είναι γλυκό να βλέπεις (tueri) τις μεγάλες μάχες στον πόλεμο να γίνονται στο πεδίο της μάχης, και συ να μη λαμβάνεις μέρος στους κινδύνους. Μα τίποτε δεν είναι πιο γλυκό από το να ‘σαι οχυρωμένος, στο βασίλειο των διδαγμάτων των σοφών, σαν σε γαλήνιο ναό, και από εκεί να εποπτεύεις (despicere) τους άλλους και να τους βλέπεις (videre) να περιπλανιούνται ολόγυρα, αναζητώντας τον δρόμο για την άσκοπη ζωή τους, να μάχονται με τον νου τους και ν’ αγωνίζονται για την ευγενική καταγωγή, καθώς μερόνυχτα μοχθούν να σκαρφαλώσουν στην πιο ψηλή κορφή του πλούτου και των αγαθών.»
Λουκρήτιος, De rerum natura 2.1-13
Η αναλογία του πολέμου και της ζωής δεν θα μπορούσε να είναι καλύτερη. Η ζωή είναι μια μάχη. Ο σοφός αφουγκράζεται τον ανθρώπινο πόνο, αλλά περισσότερο από όλα εποπτεύει, όντας μακάριος στην αταραξία του. Ο εμπειριστής Επίκουρος ξεκινάει από τις αισθήσεις. Ο Λουκρήτιος απευθύνεται σε όλους όσοι δεν βλέπουν με τα μάτια τι συμβαίνει, αλλά επιζητούν πλούτη, εξουσία, φήμη:
«Ω άθλια μυαλά ανθρώπων, ω τυφλωμένες καρδιές (o miseras hominum mentes, o pectora caeca!)! Σε ποια σκοτάδια της ζωής σε ποιους κινδύνους ξοδεύονται οι ζωές! Δεν βλέπεις (videre) ότι η φύση δεν κραυγάζει για τίποτε άλλο, παρά να φύγει ο πόνος απ’ το σώμα και ο νους να νιώσει ηδονή ελεύθερος από φόβους;»
Λουκρήτιος, De rerum natura 2.15-19
Η γνώση της φύσεως των πραγμάτων, που έχει στη βάση της την ατομική θεωρία, θα απαλλάξει τον άνθρωπο από δεισιδαιμονίες και προλήψεις οι οποίες τον γεμίζουν με ανησυχίες. Αλλά τα πράγματα δεν είναι πάντα ωραία και ο Λουκρήτιος δεν έχει τη διάθεση να τα παρουσιάσει διαφορετικά. Το έργο τελειώνει με την αινιγματική περιγραφή του λοιμού της Αθήνας, γεγονός που διχάζει τους μελετητές. Δεν θα μπορούσε να τελειώνει αισιόδοξα; Σκοπός είναι η ευδαιμονία. Αλλά ο Λουκρήτιος στο τέλος διδάσκει. Ο κόσμος είναι αυτός που ανέκαθεν ήταν. Ζούμε μόνο μια φορά. Η ηδονή, ο σκοπός της ζωής, είναι η αταραξία· να είναι η ψυχή ατάραχη και να μην πονάει το σώμα. Και αυτό μπορεί να επιτευχθεί εύκολα. Ή σύμφωνα με τον Επίκουρο:
«Ο θεός δεν είναι επίφοβος, ο θάνατος δεν είναι αντιληπτός και το μεν καλό εύκολα αποκτιέται, το δε κακό το υπομένεις εύκολα.» (Φιλόδημος, Πρὸς σοφιστάς, IV 10-14).
***
Η Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας του βιβλίου Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2022
Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.
Πίνακας: Μποττιτσέλλι - Η Γέννηση της Αφροδίτης (περ. 1485)
