Σε ποιον θα εμπιστευτείς την ψυχή σου;

Ο Πρωταγόρας είναι ένας αριστοτεχνικά γραμμένος πλατωνικός διάλογος. Ο τίτλος παραπέμπει στον σοφιστή -αλλά όχι φιλόσοφο- Πρωταγόρα, τον οποίο σπεύδει να συναντήσει ο Σωκράτης, όταν ο πρώτος επισκέπτεται την Αθήνα. Το θέμα του διαλόγου είναι (όπως και στον Μένωνα) το «διδακτόν της αρετής», καθώς πρόκειται για το αντικείμενο της διδασκαλίας των σοφιστών. Ο Πρωταγόρας είναι σαφώς υπέρμαχος της άποψης ότι η αρετή διδάσκεται. Αντιθέτως, ο Σωκράτης δείχνει να έχει τις επιφυλάξεις του, που ξεκινούν από εμπειρικές διαπιστώσεις. Ο ευφυής διάλογος που οδηγεί σε έντονη αντιπαράθεση καταλήγει με τους δύο συνομιλητές να εγκαταλείπουν τις αρχικές τους θέσεις και να ενστερνίζονται ο ένας τις απόψεις του άλλου.

Ο Πλάτωνας ακόμη μια φορά μεγαλουργεί. Διδάσκεται ή όχι η αρετή; Η απάντηση εκ μέρους της σοφιστικής είναι θετική και οι φιλόσοφοι δεν θα μπορούσαν παρά να συμφωνήσουν. Εξάλλου, η αδυναμία να διδαχτεί η αρετή συνυποδηλώνει τόσο την ανεπάρκεια της φιλοσοφίας όσο και της ηθικής. Ποιος θα την διδάξει όμως;

Όχι πολύ πριν από τον Σωκράτη, που «κατέβασε τη φιλοσοφία από τον ουρανό και την εγκατέστησε στις πόλεις και στα σπίτια των ανθρώπων», οι Σοφιστές (μία ομάδα ετερόκλητων στοχαστών) παραδίδουν μαθήματα σε νέους έναντι αμοιβής. Ο Πρωταγόρας (ο πρώτος που πληρώνεται για τη διδασκαλία του) έχει κερδίσει τον σεβασμό όλων. Ο Σωκράτης το γνωρίζει, αλλά μόλις πληροφορείται ότι ο φίλος του, Ιπποκράτης, είναι διατεθειμένος να γίνει μαθητής τού Πρωταγόρα, επιτίθεται: «Άραγε γνωρίζεις σε ποιον κίνδυνο έρχεσαι να υποβάλλεις την ψυχή σου;», τον ρωτά, για να του εξηγήσει στη συνέχεια:

«―Άρα, Ιπποκράτη, ο σοφιστής τυγχάνει να είναι έμπορος ή μικροπωλητής των εμπορευμάτων με τα οποία τρέφεται η ψυχή; Γιατί εμένα μου φαίνεται ότι κάτι τέτοιο είναι. ― Και με τι τρέφεται η ψυχή, Σωκράτη; ―Με μαθήματα βέβαια, είπα εγώ. Και δεν πρέπει να μας εξαπατήσει ο σοφιστής φίλε μου, επαινώντας αυτά που πουλάει, όπως κάνουν οι πωλητές της τροφής του σώματος, ο έμπορος και ο μικροπωλητής. Γιατί ούτε οι ίδιοι γνωρίζουν για τα εμπορεύματα που εμπορεύονται αν είναι χρήσιμα ή βλαβερά για το σώμα, αλλά επαινούν όλα όσα πουλούν, ούτε εκείνοι που τ’ αγοράζουν από αυτούς γνωρίζουν, εκτός αν τύχει κάποιος να είναι γυμναστής ή γιατρός.» Πλάτων, Πρωταγόρας 313c4- d5

Ο Σωκράτης έχει ήδη αποδεχτεί τη θέση του Πρωταγόρα προτού τον συναντήσει. Η λογομαχία που διατρέχει το κείμενο ωστόσο δίνει την ευκαιρία στον πλατωνικό Σωκράτη να ενισχύσει τη θεωρία για το «διδακτόν της αρετής» που κατ’ αρχάς απορρίπτει. Η αλλαγή της αρχικής θέσης του Πρωταγόρα από τον συγγραφέα του διαλόγου, Πλάτωνα, δεν έχει στόχο τον ίδιο· στρέφεται εναντίον ολόκληρης της σοφιστικής κίνησης -την οποία ο ίδιος διέκρινε από τη σωκρατική φιλοσοφία. Το ζήτημα βεβαίως δεν είναι αν διδάσκεται η αρετή. Αυτό είναι εμφανές. Ο Πλάτωνας με τη φωνή του Σωκράτη συμβουλεύει τον Ιπποκράτη να προσέχει:

«Αν εσύ λοιπόν τυγχάνει να γνωρίζεις τι είναι χρήσιμο και βλαβερό, μπορείς να αγοράζεις μαθήματα και από τον Πρωταγόρα και από οποιονδήποτε άλλον. Αλλιώς πρόσεξε αγαπητέ μου μήπως διακυβεύεις τα πιο αγαπημένα σου πράγματα και κινδυνεύεις. […] Αλλά πρέπει αναγκαστικά, αφού έχεις καταθέσει την τιμή και πάρεις το μάθημα στην ψυχή σου και το μάθεις, να φύγεις ή ζημιωμένος ή ωφελημένος.»

Πλάτων, Πρωταγόρας 313e3-314b4

Ο Πρωταγόρας θα αποδειχτεί άξιος να διδάσκει την αρετή έπειτα από την εξονυχιστική εξέταση όπου τον υποβάλλει ο νεαρός Σωκράτης. Η σοφιστική δεν απορρίπτεται συλλήβδην σ’ αυτό το έργο. Υπάρχουν καλοί και κακοί σοφιστές, καλοί και κακοί δάσκαλοι. Ο Πλάτωνας δίνει την επιλογή στον «μαθητή»: Σε ποιον θα εμπιστευτείς την καλλιέργεια της ψυχής σου;

***

* Η Δρ Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας του βιβλίου Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2022

Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.