Διάβασα σήμερα μια δημοσίευση της SciBabe για μια τεράστια - πολλαπλή - πυρηνική καταστροφή που συνέβη τον καιρό της ΕΣΣΔ αλλά είναι ελάχιστα γνωστή, παρότι δεν είναι σε καμιά περίπτωση υπόθεση που έχει κλείσει:
Οι ατομικές βόμβες των Αμερικανών στην Ιαπωνία ήταν μια συγκλονιστική εξέλιξη. Ο Στάλιν αποφάσισε ότι ήθελε κι αυτός ένα τέτοιο παιχνιδάκι. Έτσι ξεκίνησε η κατασκευή της πόλης Ozersk (/Ozyorsk) κοντά στα Ουράλια, στο ομπλάστ του Τσελιαμπίνσκ, κάπου 90 χλμ μακριά από την ομώνυμη πόλη. Ξεκίνησε με το όνομα ‘Τσελιαμπίνσκ-40’. Ήταν μια πόλη ΄κλειστή’, η οποία δεν εμφανιζόταν στους χάρτες – μία από 44 παρόμοιες ‘κλειστές πόλεις’ της ΕΣΣΔ, η πιο διαβόητη όλων. Εκεί θα κατασκευαζόταν, με απόλυτη μυστικότητα, η σοβιετική ατομική βόμβα. Η ιδέα των ‘κλειστών πόλεων’ δεν ήταν ρώσικη επινόηση. Ήταν αντιγραφή από τους Αμερικανούς, όπως άλλωστε και το μεγαλύτερο μέρος της πυρηνικής τεχνογνωσίας που διέθεταν οι Ρώσοι: ήταν ό,τι είχαν αποκομίσει οι Ρώσοι κατάσκοποι από το Manhattan Project, γνώσεις που είχαν σημαντικά κενά, κυρίως στον τομέα της ασφάλειας.
Όλοι όσοι μεταφέρθηκαν στην Πόλη-40 – κάπου 100.000 άνθρωποι – αποκόπηκαν από τον έξω κόσμο κι αφαιρέθηκαν από δημοτολόγια και γενικά από τους καταλόγους των ζωντανών. Οι δικοί τους τους νόμιζαν νεκρούς για χρόνια. Τα κτίρια κατασκευάστηκαν από κατάδικους των γκουλάγκ. Ο Λαβρέντι Μπέρια που είχε επιφορτιστεί με το έργο, ήθελε τη βόμβα έτοιμη χτες. Η ταχύτητα μετρούσε, όχι το κόστος, οποιοδήποτε κόστος, ακόμα λιγότερο το κόστος σε αναλώσιμες ανθρώπινες ζωές. Τα μέτρα ασφαλείας ήταν τόσο ανύπαρκτα, που οι εργάτες έπιαναν πλουτώνιο με γυμνά χέρια. Σε αντάλλαγμα, χωρίς βέβαια να τους έχει δοθεί η δυνατότητα να επιλέξουν – οι εργαζόμενοι στην κλειστή πόλη είχαν – όσον αφορά τροφή, κατάλυμα και ευκαιρίες εκπαίδευσης – πολύ καλύτερες συνθήκες από το μέσο όρο της Ρωσίας. Όπως και να έχει, οι περισσότεροι κάτοικοι της πόλης φάντασμα φαίνεται να ήταν πολύ περήφανοι που συμμετείχαν σ’ αυτό που συμμετείχαν: τους έπεισαν ότι δούλευαν για την ‘πυρηνική ασπίδα’ που θα προστάτευε τη χώρα τους. Έβλεπαν τους εαυτούς τους ως σωτήρες της ανθρωπότητας, ήταν αυτοί που θα εμπόδιζαν το τέρας των ΗΠΑ να καταστρέψει τον κόσμο.
Η δημιουργία της μονάδας Mayak ήταν η αρχή της μεγαλύτερης περιβαλλοντικής καταστροφής που προκάλεσε η ΕΣΣΔ.
Ο ποταμός Techa περνάει δίπλα από το Mayak και στη συνέχεια από καμιά σαρανταριά απομονωμένα χωριά, τα οποία αρδεύονταν και υδρεύονταν απ’ αυτόν. Από το 1948, τα νερά του Techa και της λίμνης Kyzyltash χρησιμοποιούνταν για να ψύχονται οι αντιδραστήρες της μονάδας Mayak. Το σύστημα ψύξης, όμως, ήταν ανοιχτό, που σημαίνει ότι το νερό επέστρεφε στο ποτάμι και τη λίμνη μολυσμένο με ραδιενέργεια. Η περιβαλλοντική ζημιά ήταν ανυπολόγιστη αλλά τα παιδιά συνέχισαν να κολυμπούν σ’ αυτά τα νερά κι οι χωρικοί να ψαρεύουν και να πίνουν το νερό. Αλλά, εδώ επρόκειτο για τη σωτηρία της ανθρωπότητας. Ποιος νοιαζόταν για μερικά χωριά πίσω απ’ τον κόσμο.
Στις 29 Αυγούστου του 1949 πυροδοτήθηκε στο Σεμιπαλατίνσκ του Καζακστάν μια ατομική βόμβα 20 κιλοτόνων με την ονομασία First Lightning, γνωστή στη Δύση ως Joe-1. Αυτή ήταν η στιγμή όπου ξεκίνησε ο παγκόσμιος πυρηνικός ανταγωνισμός.
Στο μεταξύ, το πρόβλημα της διαχείρισης των ραδιενεργών αποβλήτων του Mayak γινόταν όλο και μεγαλύτερο. Το 1951 έγινε φανερό ότι τόσος μεγάλος όγκος αποβλήτων δε γινόταν πια να διοχετεύεται στον ποταμό Techa. Αποφάσισαν, λοιπόν, να κατασκευάσουν μια σειρά δεξαμενών γι’ αυτό το σκοπό. Αλλά μέχρι να ετοιμαστούν αυτές, τα απόβλητα πετιούνταν στις λίμνες και τα ποτάμια. Τίποτα στην περιοχή δεν έμεινε καθαρό. Η μόλυνση έφτασε μέχρι τον Αρκτικό Κύκλο. Το χειρότερο όλων όμως, συνέβη με τη λίμνη Karachay, πρώτον γιατί βρισκόταν κοντά στο Mayak, δεύτερο γιατί η περιοχή της ήταν πολύ αραιοκατοικημένη. Ξεκινώντας από το -51, οι Σοβιετικοί έριξαν στη λίμνη Karachay ραδιενεργά απόβλητα 200 εκατομμυρίων κιουρί.
Τον Αύγουστο του 1953, οι Σοβιετικοί δοκίμασαν την πρώτη δική τους βόμβα υδρογόνου. Μετά από δύο χρόνια το μέγεθος των βομβών θα περνούσε από το επίπεδο των κιλοτόνων σ’ αυτό των μεγατόνων. Το 1961 έγινε η δοκιμή του ‘Τσάρου’, του οποίου η ισχύς ήταν δεκαπλάσια από το σύνολο των εκρηκτικών που χρησιμοποιήθηκαν καθ’ όλη τη διάρκεια του Β’Π.Π.
Οι υπόγειες δεξαμενές που κατασκεύασαν οι Σοβιετικοί για να αποθηκεύουν πυρηνικά απόβλητα δεν είχαν πάντοτε την απαιτούμενη προσοχή: Το σύστημα ψύξης σε μια απ’ αυτές δυσλειτουργούσε χωρίς να γίνει αντιληπτό επί έναν ολόκληρο χρόνο. Η αποσύνθεση των πυρηνικών αποβλήτων δημιουργούσε θερμοκρασίες που έφταναν τους 350 βαθμούς Κελσίου, το υλικό γινόταν όλο και πιο ασταθές και συσσώρευε πίεση. Στις 20 Σεπτεμβρίου του 1957, η δεξαμενή εξερράγη με ισχύ ισοδύναμη με 70 ως 100 τόνους ΤΝΤ και τίναξε στον αέρα τα τσιμεντένια τοιχώματά της, πάχους ενός μέτρου. (Το 2017, οι Αμερικανοί έριξαν μια βόμβα στους Αφγανούς αντάρτες, τόσο μεγάλη που ονομάστηκε ‘η μητέρα των βομβών’. Σε σύγκριση μ’ αυτήν, η έκρηξη στη δεξαμενή του Mayak ήταν σχεδόν 7 φορές μεγαλύτερη.) Περίπου το 90% των 80 τόνων υγρών αποβλήτων που περιείχε η δεξαμενή έπεσαν στη γύρω περιοχή. Το υπόλοιπο 10%, όμως, δημιούργησε ένα τεράστιο σύννεφο από Καίσιο-137 και Στρόντιο-90 που κατευθύνθηκε βορειοανατολικά και, εντός 10 ωρών, κάλυψε μια έκταση σαν την Ήπειρο και τη Θεσσαλία μαζί.
Για να διατηρήσουν το μυστικό του Mayak, οι σοβιετικές αρχές δεν εκκένωσαν άμεσα την περιοχή ούτε ενημέρωσαν τους κατοίκους, κι έτσι κάπου 250.000 άνθρωποι εκτέθηκαν σε ραδιενέργεια. Στο πιο κοντινό χωριό, το Kyshtym, απ’ όπου πήρε το όνομά του το δυστύχημα, οι τοπικές αρχές είπαν στους κατοίκους να καθαρίσουν τις αυλές τους, χωρίς να τους πουν να χρησιμοποιήσουν κάποιο προστατευτικό μέσο. Οι αρχές όντως μετακίνησαν περίπου 10.000 ανθρώπους, αλλά μόλις μια βδομάδα αργότερα και με προτεραιότητα αυτούς που ήταν ρωσικής εθνικότητας. Στρατός τους έδιωξε από τα χωριά τους, σκότωσε τα ζώα τους και κατέστρεψε τις σοδιές τους, μιλώντας για μια ‘άγνωστη αρρώστια’. 23 χωριά παραδόθηκαν στις φλόγες. Στις επόμενες βδομάδες, τα νοσοκομεία γέμισαν αλλά εφόσον το μυστικό του Mayak έπρεπε να παραμείνει μυστικό, δεν αποκαλύφθηκε ότι οι άνθρωποι υπέφεραν από έκθεση σε ραδιενέργεια. Δεν είναι γνωστό πόσοι πέθαναν στο Δυστύχημα του Kyshtym. Πιθανότατα εκατοντάδες. Συνολικά, υπολογίζεται ότι μισό εκατομμύριο άνθρωποι εκτέθηκαν σε ραδιενέργεια. Άνθρωποι συνέχισαν να απομακρύνονται από την περιοχή για τα επόμενα 11 χρόνια.
Το μέγεθος της οικολογικής καταστροφής ήταν επίσης τεράστιο. Ποσότητα ραδιενέργειας ισοδύναμη με τα 2/3 αυτής του Τσερνόμπιλ απλώθηκε σε έκταση 24.000 τετ. χιλιομέτρων. Η γη αυτών των περιοχών θα παραμείνει μη χρησιμοποιήσιμη ίσως για αιώνες. Το δυστύχημα κρατήθηκε μυστικό. Όταν το πήρε μυρωδιά η Διεθνής Επιτροπή Ατομικής Ενέργειας, το κατέταξε στην κλίμακα 6. Δύο μόνο δυστυχήματα είναι στην κλίμακα 7: το Τσερνόμπιλ και η Φουκουσίμα. Όσον αφορά όμως τον αριθμό των ανθρώπων που ασθένησαν άμεσα από τη ραδιενέργεια, το δυστύχημα του Kyshtym ήταν τέσσερις φορές χειρότερο από το Τσερνόμπιλ.
Οι Σοβιετικοί συνέχισαν να ρίχνουν απόβλητα στη λίμνη Karachay, σύνολο σχεδόν 16 χρόνια μέχρι το 1967, δίνοντάς της τη θλιβερή πρωτιά: το πιο μολυσμένο μέρος του κόσμου. Ένα πικνίκ στις όχθες της έφτανε για να σε στείλει σίγουρα στον τάφο. Οι κάτοικοι των κοντινών περιοχών έμαθαν σιγά σιγά ότι δεν έπρεπε να πηγαίνουν εκεί για μπάνιο ή για ηλιοθεραπεία.
Το 1967 ήταν μια πάρα πολύ ξερή και ζεστή χρονιά. Το επίπεδο του νερού στη λίμνη κατέβηκε πάρα πολύ, αφήνοντας μεγάλο μέρος της ξερό. Ο πυθμένας της λίμνης είχε 3,5 μέτρα ραδιενεργούς λάσπης. Στα κομμάτια που ξεράθηκαν, μέρος αυτής της λάσπης μετατράπηκε σε ψιλή ψιλή σκόνη, η οποία σκορπίστηκε από μια σφοδρή ανεμοθύελλα σ’ όλη τη γύρω περιοχή. Πριν ξαναρχίσουν οι βροχές και καλυφθεί ο μολυσμένος πυθμένας, περίπου 41.000 άνθρωποι σε 63 χωριά εκτέθηκαν σε ψηλά επίπεδα ραδιενέργειας. Ανέπνευσαν τη σκόνη, τη σκούπισαν από επιφάνειες με τις παλάμες τους. Κάποιοι απ’ αυτούς ήταν επιζώντες της καταστροφής του 1957…
Η ραδιενεργή σκόνη του 1967 έπεισε τους Σοβιετικούς ότι έπρεπε κάτι να κάνουν με τη λίμνη. Το σχέδιο ήταν να καλύψουν τον πυθμένα της λίμνης με κούφιους τσιμεντένιους κύβους, πέτρες και χώμα, για να εμποδίσουν να φύγει ξανά ραδιενεργή σκόνη. Μεταξύ 1978 και 1986, τοποθετήθηκαν σχεδόν 10.000 τέτοιοι κύβοι αλλά το πρόγραμμα διακόπηκε.
Ο κόσμος έμαθε για τη το δυστύχημα του Kyshtym μόλις το 1986, εξαιτίας του δυστυχήματος του Τσερνόμπιλ, από την αναφορά που κατέθεσαν στον ΟΗΕ οι Σοβιετικοί, αποχαρακτηρίζοντας απόρρητα αρχεία και δηλώνοντας ότι είχαν πρότερη εμπειρία διαχείρισης τέτοιων καταστροφών.
Αυτό που έγινε αργότερα γνωστό είναι ότι οι ΗΠΑ γνώριζαν σχεδόν τα πάντα. Κράτησαν όμως το στόμα τους κλειστό, για να μην προκαλέσουν ανησυχίες στους κατοίκους που ζούσαν κοντά στις δικές τους πυρηνικές εγκαταστάσεις.
Στο χάος της μετασοβιετικής Ρωσίας, οι αρχές είχαν άλλες προτεραιότητες. Το καθεστώς αναγνώρισε την ύπαρξη κρυφών πόλεων και τις έβαλε στο χάρτη. Η Πόλη-40, ή Τσελιαμπίνσκ-40 μετονομάστηκε to 1994 σε Ozersk, χωρίς όμως να πάψει να είναι κλειστή και απαγορευμένη. Το προσδόκιμο ζωής των κατοίκων της δεν ξεπερνά τα 50 χρόνια.
Στο μεταξύ, η λίμνη Karachay γινόταν όλο και πιο επικίνδυνη. Παρόλο που οι αναφορές του 1991 για την κατάστασή της ήταν ζοφερές, δεν επρόκειτο ν’ ασχοληθεί κανείς μαζί της όλη τη δεκαετία του ’90. Η τεχνολογία με τους κούφιους τσιμεντένιους κύβους είχε τελειοποιηθεί στα μέσα της δεκαετίας του ’90, έλειπε όμως η πρόθεση και η χρηματοδότηση για να εφαρμοστεί στη λίμνη. Υπάρχουν μάλιστα στοιχεία που δείχνουν ότι συνέχισε να δέχεται απόβλητα μέχρι το 2004.
Το 2008 εκπονήθηκε πρόγραμμα για τον καθαρισμό – για την ακρίβεια για το μπάζωμα – της λίμνης που τελείωσε το 2016 και κόστισε 263 εκατομμύρια δολάρια. Το επικίνδυνο υλικό είναι εκεί, απλώς σκεπασμένο. Η κάτοικοι του Ozersk παλεύουν με μεγάλα ποσοστά καρκίνου κι έχουν κοντά τους τη λίμνη Kyzyltash μολυσμένη με ραδιενεργά απόβλητα 120 χιλιάδων κιουρί. Το πρόβλημα αυτής της λίμνης είναι πολύ μικρότερο απ’ αυτό της λίμνης Karachay αλλά αρκετό για να προκαλεί σοβαρά προβλήματα υγείας στους κατοίκους.
Αυτοί που υπέφεραν περισσότερο απ’ όλους ήταν οι κάτοικοι των γύρω χωριών. Το 2009 οι ρωσικές αρχές αναγνώρισαν τα θύματα των καταστροφών του 1957 και 1967. Στους κατοίκους του χωριού Muslyumovo που υπέφερε και από τις δύο καταστροφές, χορηγήθηκε αποζημίωση: είτε καινούριο σπίτι είτε το ποσό του ενός εκατομμυρίου ρουβλίων. Στην πραγματικότητα, τα πράγματα εξελίχθηκαν διαφορετικά: Αυτοί που διάλεξαν τα λεφτά, δεν πήραν ποτέ τίποτα. Αυτοί που διάλεξαν το καινούριο σπίτι, μεταφέρθηκαν σ’ ένα παραδιπλανό χωριό, εξίσου μολυσμένο με το δικό τους. Το μεγάλο μέρος των χρημάτων κατέληξε στις τσέπες διεφθαρμένων αξιωματούχων.
Η λίμνη Karachay εξακολουθεί να θεωρείται σήμερα το πιο μολυσμένο μέρος του κόσμου, με 4,4 εξαμπεκερέλ ραδιενεργού υλικού σε λιγότερο από ένα τετραγωνικό χιλιόμετρο επιφάνειας. Τα υπόγεια ύδατα που υπολογίζεται ότι είναι μολυσμένα, ανέρχονται σε πέντε εκατομμύρια κυβικά. Η λίμνη, φυσικά, δεν είναι στεγανή. Υπόγεια ύδατα φεύγουν από τη λίμνη προς διάφορες κατευθύνσεις, με ρυθμό 80 μέτρων το χρόνο.
Δεκάδες χιλιάδες Ρώσοι ζουν ακόμα μ’ αυτήν την τοξική κληρονομιά αλλά το ρωσικό κράτος έχει άλλες προτεραιότητες.
(Η φωτογραφία της λίμνης είναι παλιότερη, πριν καλυφθεί.)
https://www.youtube.com/watch?v=ouiFZrrVKIQ
