Το πρόβλημα του φασισμού απασχόλησε, απασχολεί και θα συνεχίσει να απασχολεί θεωρητικούς διαφόρων κλάδων. Ο φασισμός είναι μία έννοια που πολλές φορές έχει πέσει θύμα εκλαϊκευμένης ανάλυσης, αντιεπιστημονικών γενικεύσεων και υπεραπλουστεύσεων. Στις παρακάτω γραμμές θα προσπαθήσω να βάλω το πρόβλημα του φασισμού κάτω από το ψυχαναλυτικό μικροσκόπιο, προσεγγίζοντας τον ως ένα ενδοψυχικό φαινόμενο.
Φυσικά, δεν αγνοώ τους κοινωνικοπολιτικούς και οικονομικούς παράγοντες που ενδεχομένως διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στη γένεση της ‘φασιστικής προσωπικότητας’, ωστόσο μια τέτοια ανάλυση εκτείνεται πέρα από τη σφαίρα του ενδιαφέροντος και ενδεχομένως των δυνατοτήτων μου.
Στην πραγματικότητα δεν υπάρχει ‘φασιστική προσωπικότητα’ ως ένα διαγνωστικά παθολογικό είδος προσωπικότητας και ούτε υπαινίσσομαι ότι θα πρέπει να υπάρξει μία ξεχωριστή τέτοια κατηγορία. Χρησιμοποιώντας τον όρο ‘φασιστική προσωπικότητα’ θα αναφερθώ στους δυναμικούς παράγοντες, ιδιοσυγκρασιακά χαρακτηριστικά και την ψυχική οικονομία ενός τύπου ανθρώπου που πολιτικά, κοινωνικά και επαγγελματικά δύναται να βρίσκεται σε όλους τους χώρους.
Το βασικότερο ιδιοσυγκρασιακό χαρακτηριστικό γνώρισμα της ‘φασιστικής προσωπικότητας’ είναι το σαδιστικό-μαζοχιστικό. Εδώ, τόσο ο σαδισμός όσο και ο μαζοχισμός δεν προσεγγίζονται ως σεξουαλικές διαταραχές, αλλά ως ψυχικά δομικά συστατικά της προσωπικότητας. Προσωπικά, πιστεύω ότι ο πιο λειτουργικός ορισμός του σαδισμού, ο οποίος αντανακλά πλήρως τον εσωτερικό κόσμο της ‘φασιστικής προσωπικότητας’ είναι ο εξής: η ανάγκη ενός ανθρώπου να ασκήσει απόλυτο έλεγχο , υποτάσσοντας πλήρως έναν άνθρωπο με σκοπό να τον μετατρέψει σε άβουλο όργανο της θέλησης του. Δευτερογενώς, ο σαδισμός είναι το αίσθημα της ευχαρίστησης μέσω της υποταγής και του έλεγχου του άλλου. Υπό αυτό το πρίσμα, ο μαζοχισμός είναι η ανάγκη ενός ανθρώπου να υποταχθεί πλήρως σε κάποιον άλλον, ο οποίος επιθυμεί να τον εξουσιάσει.
Κατά τον Freud o σαδισμός και μαζοχισμός είναι δύο διαφορετικές όψεις του ίδιου νομίσματος. Πράγματι, είναι έκδηλα και τα δύο χαρακτηριστικά στον φασισμό. Η ‘φασιστική προσωπικότητα’ αφενός διακατέχεται από μανία εξουσίας και παντοδύναμου σαδιστικού ελέγχου των άλλων, ενώ αφετέρου ενεργεί και υπακούει σε ανώτερες αρχές ή αφηρημένες έννοιες όπως η ‘φύση’, ‘ο λαός’, ‘η ελευθερία’ και ούτω καθεξής.
Ποια είναι όμως η ψυχική οικονομία της ‘φασιστικής προσωπικότητας’;
Ο Jung υποστήριζε εμφατικά ότι ο υγιής άνθρωπος δε βασανίζει τους άλλους και κατ’ επέκταση μόνο οι βασανισμένοι εξελίσσονται σε βασανιστές. Η βασικότερη λειτουργία του σαδισμού είναι να προστατεύσει τον άνθρωπο με ‘φασιστική προσωπικότητα’ από τις παιδικές απογοητεύσεις. Τα φαινόμενα αυτά έχουν τις ρίζες τους στις πρωταρχικές σχέσεις που δημιουργεί το παιδί με τα σημαντικά πρόσωπα φροντίδας της παιδικής του ηλικίας. Αν όλα πάνε καλά κατά τη διάρκεια των πρώτων χρόνων της ζωής, αν το πρόσωπο φροντίδας είναι αρκετά καλό και μπορεί να παρέχει ένα υποστηρικτικό περιβάλλον ικανοποιώντας της ανάγκες του παιδιού, τότε οι θετικές εμπειρίες υπερκερνούν τις αναπόφευκτες απογοητεύσεις και το παιδί αναπτύσσει εμπιστοσύνη προς τον εαυτό του αλλά και προς τους άλλους, βλέποντας τον κόσμο ως έναν κόσμο αγάπης και διαπροσωπικών σχέσεων. Όταν το πρόσωπο φροντίδας είναι αρκετά καλό και παρέχει αγάπη στο παιδί, το παιδί ενδοβάλλει αυτή την αγάπη μέσα του και μπορεί και ανατρέχει εκεί σε καταστάσεις απειλής και έντονου άγχους, ικανότητα που βοηθάει το παιδί να μη διαλύεται από τα δεινά της ζωής.
Αν ωστόσο το πρόσωπο φροντίδας δεν ήταν αρκετά καλό, αν ήταν απόμακρο, καταπιεστικό ή ακόμη και κακοποιητικό, το παιδί εισέρχεται σε έναν παρόμοιο κόσμο. Έναν κόσμο εχθρικό, όπου συνεχώς θα πρέπει να προστατεύεται από απειλητικούς εχθρούς που προσπαθούν να το βλάψουν. Έναν κόσμο εχθρικό που δεν έχει θέση για αυτόν. Έναν κόσμο απογοητεύσεων όπου δεν υπάρχει ελπίδα και αγάπη. Η πρώτη αυτή σχέση με το πρόσωπα φροντίδας γίνεται η εσωτερική πραγματικότητα του παιδιού, βάση της οποίας δομείται η εξωτερική. Η ‘φασιστική προσωπικότητα’ βλέπει τον κόσμο μέσα από διόπτρες οργής και μίσους. Είναι ένας άγριος και βάρβαρος κόσμος που την απειλεί συνεχώς. Ένας κόσμος απόλυτα εχθρικός, γεμάτος κινδύνους και συνεπώς πρέπει να προστατευτεί από αυτούς τους κινδύνους.
Ωστόσο αυτή η προστασία δε μπορεί να αναζητηθεί πλέον στους ανθρώπους, οι οποίοι είναι ανάξιοι εμπιστοσύνης και πηγή πόνου, αλλά σε κάτι μεγαλύτερο, αξιόπιστο, που δε θα τον προδώσει αυτή τη φορά: ένα ιδανικό. Στο ιδανικό αυτό ενσαρκώνονται όλες οι φανταστικές ιδιότητες ενός εξιδανικευμένου τμήματος της προσωπικότητας το οποίο γίνεται παντοδύναμο και ασυνείδητα προστατεύει την καλά κρυμμένη ψυχική ευαλωτότητα της ‘φασιστικής προσωπικότητας’.
Η οργή το μίσος και η μανία ελέγχου των άλλων έχουν σκοπό να αποκρύψουν τα αισθήματα αδυναμίας, πόνου και κατωτερότητας, τα οποία βρίσκονται στον πυρήνα της ‘φασιστικής προσωπικότητας’. Ασυνείδητα λοιπόν αποδίδονται στους άλλους οι οποίοι τώρα κατέχουν τα πιο μισητά κομμάτια της προσωπικότητας του ατόμου. Ταυτίζοντας τους ανθρώπους με τα πιο ‘επαίσχυντα’ κομμάτια της προσωπικότητας του, επιθυμεί να τα ελέγξει και ο μόνος τρόπος να το κάνει είναι μέσα από τον απόλυτο έλεγχο των άλλων. Η ‘φασιστική προσωπικότητα’ δε μπορεί να βιώσει άμεσα τα συναισθήματα ευαλωτότητας, διότι κάτι τέτοιο θα έφερνε στην επιφάνεια την εύθραυστη φύση και τις ανάγκες που ζητούν άμεση ικανοποίηση. Δυστυχώς όμως, η φαινομενική ικανοποίηση των αναγκών αυτών έρχεται μόνο μέσα από έναν κακοήθη τρόπο.
