Η Τζέσικα, η εξάχρονη κόρη ενός φίλου, θα περνούσε το βράδυ, για πρώτη φορά στη ζωή της, σε μια φίλη της, και δεν ήταν ακόμα σαφές ποια ήταν πιο αναστατωμένη από το γεγονός: η μητέρα ή η κόρη. Ενώ η μητέρα προσπαθούσε να μην αφήσει την Τζέσικα να καταλάβει την έντονη ανησυχία της, η υπερέντασή της κορυφώθηκε εκείνη τη νύχτα γύρω στα μεσάνυχτα, καθώς ετοιμαζόταν να πέσει για ύπνο και άκουσε το τηλέφωνο να χτυπάει.
Παρατώντας την οδοντόβουρτσά της, έτρεξε σαν τρελή στο τηλέφωνο. Η καρδιά της πήγαινε να σπάσει, καθώς φριχτές εικόνες της Τζέσικα σε κίνδυνο συνωστίζονταν στο μυαλό της. Η μητέρα άρπαξε το ακουστικό και ούρλιαζε «Τζέσικα!» στο τηλέφωνο, αλλά το μόνο που άκουσε ήταν μια γυναικεία φωνή να λέει: «Αχ, νομίζω πως πήρα λάθος αριθμό...». Σ’ αυτά τα λόγια η μητέρα συνήλθε και ρώτησε όσο μπορούσε πιο ήρεμα κι ευγενικά: «Τι αριθμό πήρατε;».
Ενώ η αμυγδαλή απασχολείται με την τροφοδότηση μιας αγχώδους, παρορμητικής αντίδρασης, ένα άλλο τμήμα του συγκινησιακού εγκεφάλου επιτρέπει μια πιο σωστή και πιο ενδεδειγμένη αντίδραση.
Το «κουμπί» του εγκεφάλου που ελαττώνει τις διεγέρσεις της αμυγδαλής φαίνεται ότι βρίσκεται στην άλλη άκρη ενός ευρύτερου κυκλώματος προς το νεοφλοιό, στους προμετωπιαίους λοβούς, ακριβώς πίσω από το μέτωπο. Ο προμετωπιαίος φλοιός φαίνεται να λειτουργεί όταν κάποιος είναι τρομαγμένος ή οργισμένος, αλλά καταπνίγει ή ελέγχει το συναίσθημα, ώστε να μπορεί να αντιμετωπίζει πιο αποτελεσματικά την κατάσταση που έχει μπροστά του, ή σε περίπτωση που μια δεύτερη εκτίμηση της κατάστασης απαιτεί μια εντελώς διαφορετική αντίδραση, όπως συνέβη με την ανήσυχη μητέρα στο τηλέφωνο. Αυτή η περιοχή του νεοφλοιού του εγκεφάλου ωθεί τις συναισθηματικές μας παρορμήσεις σε μια πιο αναλυτική ή πιο κατάλληλη αντίδραση, ρυθμίζοντας την αμυγδαλή και άλλες περιοχές του μεταιχμιακού συστήματος.
Κανονικά, οι προμετωπιαίες περιοχές κυβερνούν τις συναισθηματικές μας αντιδράσεις από την πρώτη στιγμή. Θυμηθείτε ότι η μεγαλύτερη προβολή αισθητηριακής πληροφόρησης από το θάλαμο δεν πηγαίνει στην αμυγδαλή, αλλά στο νεοφλοιό και στα πολλά κέντρα του, για να συλλάβει και να δώσει νόημα σε ό,τι αντιλαμβανόμαστε. Αυτή η πληροφόρηση και η αντίδρασή μας προς αυτήν συντονίζεται από τους προμετωπιαίους λοβούς, έδρα προγραμματισμού και οργάνωσης των πράξεών μας προς ένα στόχο, συμπεριλαμβανομένων και των συναισθηματικών στόχων. Μέσα στο νεοφλοιό μια καταιγιστική σειρά κυκλωμάτων καταγράφει και αναλύει εκείνη την πληροφορία, την κατανοεί και, διαμέσου των προμετωπιαίων λοβών, ενορχηστρώνει μια αντίδραση. Αν στην πορεία απαιτείται μια συναισθηματική αντίδραση, οι προμετωπιαίοι λοβοί την υπαγοροεύουν, δουλεύοντας «χέρι-χέρι» με την αμυγδαλή και με άλλα κυκλώματα μέσα στο συγκινησιακό εγκέφαλο.
Αυτή η προοδευτική κίνηση, η οποία επιτρέπει τη διάκριση των συναισθηματικών αντιδράσεων, είναι η σταθερή διάταξη, με τη σημαντική εξαίρεση των συγκινησιακών έκτακτων περιστατικών. Όταν ένα συναίσθημα μας διεγείρει, μέσα σε χιλιοστά του δευτερολέπτου οι προμετωπιαίοι λοβοί υπαγορεύουν στη βάση της αναλογίας κίνδυνος/όφελος μία ανάμεσα σε μυριάδες πιθανές αντιδράσεις, και βάζουν στοίχημα ότι μία από αυτές τις αντιδράσεις είναι η καλύτερη. Για τα ζώα, οι αντιδράσεις αφορούν το πότε να επιτεθούν και πότε να το βάλουν στα πόδια. Όσο για εμάς τους ανθρώπους ... πότε να επιτεθούμε, πότε να το βάλουμε στα πόδια —αλλά και πότε να ηρεμούμε, πότε να πείθουμε, να ζητούμε συμπάθεια, να υπεκφεύγουμε, να προκαλούμε ενοχές, να κλαψουρίζουμε, να φοράμε τη μάσκα του σκληρού ή του αλαζόνα— και πάει λέγοντας, εξαντλώντας το ρεπερτόριο των συναισθηματικών μας αντιδράσεων.
Η αντίδραση του νεοφλοιού είναι πιο αργή σε χρόνο απ’ ό,τι ο μηχανισμός της «πειρατείας», γιατί περιέχει περισσότερα κυκλώματα. Μπορεί επίσης να είναι πιο διακριτική και πιο συνετή, δεδομένου ότι περισσότερη σκέψη προηγείται του συναισθήματος. Όταν καταγράφουμε μια απώλεια και θλιβόμαστε, όταν νιώθουμε ευτυχισμένοι μετά από ένα θρίαμβο, ή όταν στοχαζόμαστε κάτι που κάποιος είπε ή έκανε και μετά θυμώνουμε ή πληγωνόμαστε, μπαίνει σε λειτουργία ο νεοφλοιός.
Όπως ακριβώς συμβαίνει και με την αμυγδαλή, εάν απουσίαζαν οι προμετωπιαίοι λοβοί το μεγαλύτερο μέρος της συναισθηματικής ζωής μας θα χανόταν. Αν απουσιάζει η κατανόηση ότι κάτι αξίζει να τύχει μιας συναισθηματικής αντίδρασης, θα είναι πολύ φυσικό να μην υπάρξει τέτοια αντίδραση. Αυτό το ρόλο των προμετωπιαίων λοβών στα συναισθήματα υποψιάστηκαν οι νευροψυχολόγοι, ήδη από τη δεκαετία του 1940, από τα αποτελέσματα εκείνης της σχεδόν απελπισμένης —και θλιβερά άστοχης — χειρουργικής «θεραπείας» των ψυχικών διαταραχών: της προμετωπιαίας λοβοτομής, η οποία (συχνά άτσαλα) απομάκρυνε ένα μέρος των πρόσθιων λοβών, με άλλα λόγια έκοβε τις νευρικές ίνες ανάμεσα στον προμετωπιαίο φλοιό και στον κατώτερο εγκέφαλο. Εκείνη την εποχή, καθώς δεν υπήρχε ακόμα οποιαδήποτε αποτελεσματική φαρμακευτική αγωγή για τις ψυχικές παθήσεις, η λοβοτομή χαιρετίστηκε ως η απάντηση στις σοβαρές διαταραχές του συναισθήματος. Έκοψε τους δεσμούς ανάμεσα στους προμετωπιαίους λοβούς και τον υπόλοιπο εγκέφαλο, κι έτσι «ελάφρωσε» τη δυστυχία του ασθενούς. Δυστυχώς, το τραγικό ήταν ότι μαζί με τη δυστυχία χανόταν και η συναισθηματική ζωή των περισσότερων ασθενών. Το βασικό κύκλωμα είχε καταστραφεί.
Οι συγκινησιακές πειρατείες πιθανώς σχετίζονται με δύο δυναμικές: τη διέγερση της αμυγδαλής και την αποτυχία ενεργοποίησης των διεργασιών του νεοφλοιού που συνήθως διατηρούν τη συναισθηματική ισορροπία —ή την επιστράτευση των ζωνών του νεοφλοιού στην υπηρεσία μιας συναισθηματικής έκτακτης ανάγκης. Τις στιγμές αυτές ο λογικός νους καταπνίγεται από τον συγκινησιακό. Ένας τρόπος με τον οποίο ο προμετωπιαίος φλοιός ενεργεί ως αποτελεσματικός «χειριστής» του συναισθήματος —ζυγιάζοντας τις αντιδράσεις πριν από τη δράση- είναι με το να μειώνει τα σήματα ενεργοποίησης που στέλνονται από την αμυγδαλή και τα άλλα κέντρα του μεταιχμιακού συστήματος. Θυμίζει τον πατέρα που εμποδίζει το παρορμητικό παιδί του να τον τραβολογάει, και του υποδεικνύει να ζητάει ευγενικά αυτό που θέλει (ή να μάθει να περιμένει).
Το κλειδί για την αποενεργοποίηση των καταθλιπτικών συναισθημάτων φαίνεται ότι είναι ο αριστερός προμετωπιαίος λοβός. Οι νευροψυχολόγοι που μελετούν τη διάθεση ασθενών με βλάβες σε σημεία των μετωπιαίων λοβών προσδιόρισαν ότι μια από τις λειτουργίες του αριστερού μετωπιαίου λοβού είναι να δρα ως «νευροθερμοστάτης», ρυθμίζοντας τα δυσάρεστα συναισθήματα. Οι δεξιοί προμετωπιαίοι λοβοί είναι έδρα αρνητικών συναισθημάτων όπως ο φόβος ή η επιθετικότητα, ενώ οι αριστεροί λοβοί διατηρούν τον έλεγχο αυτών των συναισθημάτων, πιθανώς παρεμποδίζοντας το δεξιό λοβό. Σε μια ομάδα ασθενών με εγκεφαλικό επεισόδιο, για παράδειγμα, αυτοί που είχαν βλάβη στον αριστερό προμετωπιαίο φλοιό ήταν επιρρεπείς σε καταστροφικές σκέψεις και σε φοβίες. Αυτοί με βλάβες στον δεξιό ήταν «αδικαιολόγητα πρόσχαροι». Κατά τη διάρκεια των νευροψυχολογικών εξετάσεων αστειεύονταν και ήταν τόσο χαλαροί που δεν τους ένοιαζε καν αν θα τα πήγαιναν καλά ή όχι. Κι υστέρα υπήρχε και περίπτωση του ευτυχισμένου συζύγου: ενός άνδρα του οποίου ο δεξιός προμετωπιαίος λοβός είχε μερικά αφαιρεθεί με χειρουργική επέμβαση, λόγω μιας Εγκεφαλικής δυσλειτουργίας. Η γυναίκα του ανέφερε στους γιατρούς ότι ο σύζυγός της μετά την επέμβαση υπέστη μια δραματική αλλαγή προσωπικότητας, και έγινε πολύ λιγότερο ευερέθιστος και πιο τρυφερός, κάτι που εκείνη επιβεβαίωνε με πολλή χαρά.
Με λίγα λόγια, φαίνεται ότι ο αριστερός προμετωπιαίος λοβός είναι μέρος ενός νευρωνικού κυκλώματος που μπορεί να αποκλείσει ή, έστω, να ελαττώσει σχεδόν τις πιο ισχυρές αρνητικές εκρήξεις του συναισθήματος. Αν η αμυγδαλή λειτουργεί συχνά ως πηγή ερεθισμού σε καταστάσεις επείγουσας ανάγκης, ο αριστερός προμετωπιαίος λοβός φαίνεται ότι αποτελεί μέρος του μηχανισμού «αποενεργοποίησης» του εγκεφάλου για τα διαταρακτικά συναισθήματα: η αμυγδαλή υποδεικνύει, ο προμετωπιαίος λοβός ρυθμίζει. Αυτές οι προμετωπιαίες-μεταιχμιακές διασυνδέσεις είναι κρίσιμες στη διανοητική ζωή πέρα από το εναρμονισμένο συναίσθημα. Είναι ουσιαστικές στο να μας οδηγήσουν στις αποφάσεις που έχουν τη μεγαλύτερη σημασία στη ζωή μας.
***
Daniel Goleman – Η συναισθηματική νοημοσύνη
