Ένα από τα πιο απίστευτα παραδείγματα εκρήξεων επιδημικής υστερίας ήταν η περίπτωση του «αναισθησιολόγου-φαντάσματος του Ματούν». Το 1944 μέσα σε περίοδο μερικών εβδομάδων, όταν ο Β' Παγκόσμιος Πόλεμος βρισκόταν στο αποκορύφωμά του, πολλοί ενήλικοι κάτοικοι της πόλης Ματούν του Ιλινόις πείστηκαν ότι ένα «διαβολικό μυαλό» τριγυρνούσε ανάμεσα στους δεκαπέντε χιλιάδες κατοίκους της πόλης.
Αυτό το άτομο, το οποίο κανείς δεν είχε δει ποτέ, άνοιγε τα παράθυρα στις κρεβατοκάμαρες και έριχνε στα θύματά του ένα αναισθητικό αέριο με «γλυκιά μυρωδιά», που τους παρέλυε προσωρινά, αλλά κατά περίεργο τρόπο δεν επηρέαζε όσους άλλους ανθρώπους βρίσκονταν στο δωμάτιο. Οι κάτοικοι σχημάτισαν ένοπλες ομάδες περιπολίας, αλλά ο αναισθησιολόγος δεν συνελήφθη ποτέ. Στο τέλος, ο σερίφης της περιοχής θορυβήθηκε και έδωσε εντολή να διαλυθούν οι ομάδες περιπολίας, φοβούμενος ότι θα τραυματιζόταν κάποιο αθώο άτομο. Όπως τόνισε ένας από τους μελετητές αυτής της επιδημικής έκρηξης, «Σύμφωνα με την υπόθεση περί “αναισθησιολόγου”, τα συμπτώματα δημιουργούνταν από ένα αέριο που ψεκαζόταν στα θύματα από κάποιο διαβολικό μυαλό που κατάφερνε να διαφεύγει τη σύλληψη. Αυτή η εξήγηση [...] είναι ευρύτατα αποδεκτή σήμερα στην πόλη Ματούν. Η εναλλακτική υπόθεση είναι ότι τα συμπτώματα οφείλονταν σε υστερία».
Ένα άλλο, πιο πρόσφατο περιστατικό συνέβη το 1990 μεταξύ των εργαζομένων στον σταθμό διοδίων της γέφυρας Triborough της Νέας Υόρκης. Στις 10 Φεβρουάριου, κάποιοι εργαζόμενοι άρχισαν να παραπονούνται για πονοκεφάλους, κοιλιακές ενοχλήσεις, ζαλάδες, καθώς και για πόνους στον λαιμό και στο στήθος. Τις επόμενες ημέρες, όλο και περισσότεροι εργαζόμενοι παρουσίαζαν τα ίδια συμπτώματα, και ορισμένοι από αυτούς ανέφεραν μια «γλυκύτητα» στον αέρα. Τα συμπτώματα εμφανίζονταν όταν οι εργαζόμενοι βρίσκονταν κοντά ή μέσα σε έναν θάλαμο των διοδίων, αλλά υποχωρούσαν λίγο μετά την απομάκρυνσή τους από εκεί. Η επιδημική έκρηξη σταμάτησε στις 22 Φεβρουάριου, όταν μερικοί από τους προϊσταμένους παρέμειναν μαζί με τους εργαζομένους μέσα στον θάλαμο. Μέχρι εκείνη τη στιγμή, τριάντα τέσσερις εργαζόμενοι είχαν εξασθενήσει τόσο ώστε μεταφέρθηκαν στο νοσοκομείο, ενώ πολλοί άλλοι παρουσίασαν τα ίδια συμπτώματα. Αφού ξοδεύτηκαν εκατοντάδες χιλιάδες δολάρια στη μάταιη αναζήτηση κάποιας φυσικής αιτίας των συμπτωμάτων ανάμεσα σε δεκάδες πιθανές πηγές της ασθένειας, έγινε ξεκάθαρο ότι το πρόβλημα ήταν ψυχογενές. Το 44% των εργαζόμενων γυναικών νοσηλεύθηκε στο νοσοκομείο, σχεδόν διπλάσιο ποσοστό από εκείνο των ανδρών με τα ίδια συμπτώματα εξάντλησης.
Αυτές οι περιπτώσεις έχουν πολλά από τα χαρακτηριστικά της μαζικής ψυχογενούς ασθένειας. Τα συμπτώματα συνήθως εμφανίζονται και εξαπλώνονται σε ισχυρά συνδεδεμένες κοινότητες (με υψηλή μεταβατικότητα). Οι κοινότητες αυτές τείνουν να είναι απομονωμένες και έχουν υψηλά επίπεδα στρες. Σπάνια εντοπίζεται κάποιος φυσικός ένοχος. Στις περισσότερες περιπτώσεις, η πλειοψηφία των θυμάτων είναι γυναίκες. Δεν είναι σαφές γιατί οι γυναίκες και τα νεαρά κορίτσια προσβάλλονται πιο συχνά, αλλά ενδεχομένως οι γυναίκες να έχουν την τάση να συζητούν συχνότερα τα συμπτώματά τους, κάτι που έχει ως αποτέλεσμα περισσότερες περιπτώσεις συναισθηματικής μετάδοσης σε άλλες γυναίκες. Το γεγονός ότι οι γυναίκες διαθέτουν πιο ευαίσθητη όσφρηση ίσως επίσης να αποτελεί άλλον έναν παράγοντα.
Για κάποιον λόγο, που δεν είναι πλήρως κατανοητός, οι οσμές —τόσο οι υπαρκτές όσο και οι φανταστικές— πυροδοτούν συχνά τις σύγχρονες εκρήξεις της μαζικής ψυχογενούς ασθένειας. Αυτό ίσως να σχετίζεται με την καλά εδραιωμένη σχέση μεταξύ όσφρησης και συναισθημάτων. Πρόσφατα πειράματα έχουν δείξει ότι η όσφρηση και τα συναισθήματα ρυθμίζονται από ένα τμήμα του εγκεφάλου που ονομάζεται κογχομετωπιαίος φλοιός.
Πειράματα έχουν δείξει επίσης ότι οι αναμνήσεις που ξυπνά μια μυρωδιά προκαλούν πιο έντονα συναισθήματα από εκείνα των λεκτικών περιγραφών της ίδιας μυρωδιάς. Συχνά οι λέξεις έχουν μεγάλη δύναμη, αλλά μια γνώριμη ελαφριά μυρωδιά έχει τη δύναμη να ταξιδέψει τον νου στο παρελθόν με μεγαλύτερη συναισθηματική ένταση απ’ ό,τι ένα σήμα από κάποια άλλη αίσθηση. Αυτό ονομάζεται φαινόμενο Proust, από τον συγγραφέα που περιέγραψε μια έντονη ανάμνηση η οποία αναδύθηκε από το άρωμα ενός μπισκότου. Το άρωμα που συνδέεται με μια όμορφη ανάμνηση δραστηριοποιεί περισσότερο την αμυγδαλή (το τμήμα του εγκεφάλου το οποίο σχετίζεται με το συναίσθημα και τη συναισθηματική μνήμη) απ’ ό,τι αν δει κανείς το μπουκαλάκι του αρώματος.
Παραδόξως, η παρουσία κρατικών υπαλλήλων —είτε πρόκειται για αστυνομικούς, σωστικά συνεργεία, επιστημονικούς ερευνητές είτε για κοινωνικούς λειτουργούς— συχνά επιδεινώνει την επιδημία, αφού ενισχύει την πεποίθηση ότι κάτι σοβαρό συμβαίνει και η κατάσταση ενδεχομένως να είναι επικίνδυνη. Όταν αυτοί οι υπάλληλοι αποπειρώνται να διαβεβαιώσουν το κοινό ότι η κατάσταση είναι ασφαλής και δεν έχει εντοπιστεί κάποια αιτία, σε συνήθως συναισθηματικά φορτισμένα άτομα δημιουργούνται έντονες υποψίες ότι επιχειρείται συγκάλυψη της όλης κατάστασης —ιδιαίτερα όταν η επίσημη ανταπόκριση ήταν μέχρι στιγμής έντονη. Μπορεί τότε να ξεσπάσει μια παράνοια, υπονομεύοντας τους ίδιους τους ειδικούς, των οποίων το έργο πρέπει το κοινό να εμπιστευθεί.
Η συνιστώμενη θεραπεία για τη μαζική ψυχογενή ασθένεια εστιάζει στα κοινωνικά δίκτυα και αναγνωρίζει τους κοινωνικούς δεσμούς ως το μέσο διάδοσής της. Οι οδηγίες προς το προσωπικό έκτακτων περιστατικών συμπεριλαμβάνουν «τον καθησυχασμό [...] μέσω της ήρεμης και επιτακτικής προσέγγισης» και τον «διαχωρισμό όσων έχουν ασθενήσει από όσους παραμένουν υγιείς». Όπως το θέτει ένας ειδικός, «Μόνο αν είναι κανείς ειλικρινής, μπορεί να σταματήσει τέτοια φαινόμενα... Θα μπορούσα και εγώ να βρεθώ σε μια τέτοια κατάσταση ως γονέας ή απλώς ως άνθρωπος. Όλοι μας θα μπορούσαμε. Πρόκειται για πολύ ισχυρά φαινόμενα, και οφείλουμε να δείχνουμε σεβασμό και κατανόηση. Και οι κρατικοί φορείς υγείας δεν θα πρέπει να φοβούνται τόσο πολύ να πουν τα πράγματα με το όνομά τους».
Συχνά είναι δύσκολο να αποδείξουμε για ποιον ακριβώς λόγο ξεκινούν τέτοιες επιδημίες. Όπως ένας οποιοσδήποτε άγνωστος θόρυβος μπορεί να κάνει μια αγέλη βοοειδών να αρχίσει να τρέχει, έτσι υπάρχουν και πολλοί λόγοι ενός συναισθηματικού «καταρράκτη». Ωστόσο, δεν είναι συνήθως δύσκολο να αναγνωρίσουμε τα αρχικά κρούσματα. Για παράδειγμα, στην αφρικανική επιδημία γέλιου, μολονότι οι ερευνητές δεν μπορούσαν να εξηγήσουν τον ακριβή λόγο για τον οποίο άρχισε η επιδημία, ήταν εύκολο να εντοπίσουν τα πρώτα κορίτσια που παρουσίασαν συμπτώματα.
Χρειάστηκαν λίγοι άνθρωποι για να ξεκινήσει το γνωστό "ΟΛΑ" στο στάδιο της πόλης του Μεξικού ή για να σταματήσουν κάποιοι και να κοιτάξουν προς τα πάνω σε κάποιο πεζοδρόμιο της Νέας Υόρκης· το ίδιο ισχύει και για τις εκρήξεις της μαζικής ψυχογενούς ασθένειας. Μόλις μια μικρή ομάδα ανθρώπων αρχίσει να ενεργεί συντονισμένα ή να έχει παρόμοια, ορατά συμπτώματα, τότε η επιδημία μπορεί να εξαπλωθεί εντός των κοινωνικών δικτύων μέσω μετάδοσης συναισθημάτων, ενώ μεγάλες ομάδες μπορούν πολύ γρήγορα να συγχρονιστούν συναισθηματικά.
Η τωρινή ιδεοληψία στις ΗΠΑ για την αλλεργία στους ξηρούς καρπούς ίσως να αποτελεί άλλο ένα παράδειγμα για περαιτέρω εξέταση. Ο αριθμός των σχολείων που διακηρύσσουν ότι το φαγητό που σερβίρουν στα εστιατόριά τους δεν περιέχει καθόλου ξηρούς καρπούς αυξάνεται συνεχώς. Δεν απαγορεύονται στα εστιατόρια μόνο οι ξηροί καρποί και προϊόντα όπως το φιστικοβούτυρο, αλλά επίσης και διάφορα φαγητά και προϊόντα που έχουν παρασκευαστεί στο σπίτι και τα οποία δεν διαθέτουν λεπτομερείς ετικέτες με τα συστατικά τους. Στις εισόδους των σχολείων υπάρχουν πινακίδες που συνιστούν στους επισκέπτες να πλύνουν τα χέρια τους προτού εισέλθουν, για την αποφυγή μολύνσεων.
Σχεδόν 3,3 εκατομμύρια Αμερικανοί είναι αλλεργικοί στους ξηρούς καρπούς και ακόμη περισσότεροι, 6,9 εκατομμύρια, είναι αλλεργικοί στα θαλασσινά. Ωστόσο, το σύνολο των περιπτώσεων εισαγωγής ασθενών σε νοσοκομεία με σοβαρές αλλεργικές αντιδράσεις εξαιτίας κάποιας τροφής δεν ξεπερνά τα 2.000 άτομα κάθε χρόνο (από τα 30 εκατομμύρια πολιτών που νοσηλεύονται σε εθνικό επίπεδο). Και μόλις 150 άνθρωποι κατά ανώτατο όριο (τόσο παιδιά όσο και ενήλικες) πεθαίνουν κάθε χρόνο από οποιουδήποτε είδους τροφικές αλλεργίες. Συγκρίνετε τον αριθμό αυτό με τα 50 άτομα που πεθαίνουν ετησίως από τσιμπήματα μελισσών, τα 100 που πεθαίνουν από χτυπήματα κεραυνών και τα 45·000 άτομα που πεθαίνουν από τροχαία ατυχήματα. Ή με τα 10.000 παιδιά που νοσηλεύονται ετησίως εξαιτίας εγκεφαλικών κακώσεων στη διάρκεια αθλητικών αγώνων, με τα 2.οοο άτομα που πνίγονται ετησίως ή τα 1.300 άτομα που πεθαίνουν από ατυχήματα με όπλα. Εντούτοις, κανείς δεν ζητά να απαγορευθεί ο αθλητισμός. Δίχως αμφιβολία, υπάρχουν χιλιάδες γονείς που πετούν από τα ντουλάπια τους το φιστικοβούτυρο, αλλά όχι και τα όπλα. Και, αναμφίβολα, περισσότερα παιδιά πεθαίνουν ετησίως καθ’ οδόν προς το σχολείο απ’ ό,τι εξαιτίας αλλεργιών στους ξηρούς καρπούς.
Το ερώτημα δεν είναι αν υπάρχει αλλεργία στους ξηρούς καρπούς ή κατά πόσον μπορεί σε κάποιες περιπτώσεις να είναι σοβαρή, ούτε αν θα πρέπει να ληφθούν εύλογα μέτρα για τα ελάχιστα παιδιά που έχουν εξακριβωμένες σοβαρές αλλεργίες. Το ερώτημα είναι γιατί υπάρχει μια τόσο ακραία αντίδραση στην αλλεργία που προκαλούν οι ξηροί καρποί. Και δεν εκπλήσσει ότι η αντίδραση αυτή διαθέτει πολλά από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της μαζικής ψυχογενούς ασθένειας. Λίγοι άνθρωποι έχουν κλινικά τεκμηριωμένους λόγους ανησυχίας, αλλά πολλοί άλλοι που δεν τους έχουν αντιγράφουν τη συμπεριφορά τους. Το άγχος μεταδίδεται από άτομο σε άτομο, και στην πορεία χάνεται η αίσθηση του μέτρου και της ασφάλειας.
Οι καλοπροαίρετες προσπάθειες να μειωθεί η έκθεση των παιδιών στους ξηρούς καρπούς ρίχνουν στην πραγματικότητα λάδι στη φωτιά, αφού λένε στους γονείς ότι οι ξηροί καρποί όντως αποτελούν αληθινό και αναμφίβολο κίνδυνο. Αυτό παρακινεί περισσότερους γονείς να ανησυχούν, γεγονός που δίνει τροφή στην επιδημία. Επίσης, οδηγεί περισσότερους γονείς να κάνουν εξετάσεις στα παιδιά τους, με αποτέλεσμα να εντοπίζονται ήπιες και ασήμαντες περιπτώσεις «αλλεργίας» στους ξηρούς καρπούς. Και, τέλος, αυτό ενθαρρύνει την περαιτέρω αποφυγή των ξηρών καρπών, γεγονός το οποίο μπορεί πραγματικά να οδηγήσει σε αληθινή αύξηση της αλλεργίας στους ξηρούς καρπούς —αφού η απουσία έκθεσης σε αλλεργιογόνα στις πολύ μικρές ηλικίες συντελεί στην εμφάνιση αλλεργιών στις μεγαλύτερες ηλικίες.
Η μαζική ψυχογενής ασθένεια είναι ένα παθολογικό φαινόμενο, αλλά εκμεταλλεύεται μια μη παθολογική διαδικασία που είναι θεμελιώδης στους ανθρώπους —συγκεκριμένα, την τάση μας να μιμούμαστε τη συναισθηματική κατάσταση των άλλων. Και το αληθινό γέλιο, φυσικά, μπορεί να είναι μεταδοτικό· το ίδιο και η αληθινή ευτυχία. Αλλά η σύγκριση της επιδημικής υστερίας με αυτές τις πιο φυσιολογικές διαδικασίες μοιάζει με το να συγκρίνουμε την πανικόβλητη φυγή ενός κοπαδιού με την πιο συνηθισμένη και πειθαρχημένη εποχιακή μετανάστευσή του.
Nicholas A. Christakis, MD, PhD και James H. Fowler, PhD - Συνδεδεμένοι.
