«Όλοι οι άνθρωποι από τη φύση τους επιθυμούν τη γνώση (πάντες ἄνθρωποι τοῦ εἰδέναι ὀρέγονται φύσει). Απόδειξη γι’ αυτό είναι η αγάπη για τις αισθήσεις· επειδή ακόμη και χωρίς τη χρησιμότητά τους αγαπιούνται χάρη σ’ αυτό που είναι (καὶ γὰρ χωρὶς τῆς χρείας ἀγαπῶνται δι᾽ αὑτάς).»
Αριστοτέλης, Μετά τα φυσικά 980a21-23
Με αυτή την παρατήρηση εν είδει αποφθέγματος ξεκινά το Α΄ βιβλίο των Μετά τα φυσικά. Το πρώτο κεφάλαιο θα είναι αφιερωμένο στις απόψεις του φιλοσόφου για τη σοφία ως μορφή γνώσης και τα στάδια της γνωστικής λειτουργίας. Η γνώση είναι ένα από τα πιο ωραία και πολύτιμα πράγματα («Τῶν καλῶν καὶ τιμίων τὴν εἴδησιν ὑπολαμβάνοντες» Περί ψυχής 402a) και έργο του φιλοσόφου είναι να βρει τις αιτίες των πραγμάτων. Το κυνήγι της αλήθειας («τἀληθὲς θηρεύειν» Μετά τα φυσικά Κ 6), η αναζήτηση της αλήθειας και της φύσης των όντων («ζητοῦντες γὰρ οἱ κατὰ φιλοσοφίαν πρῶτοι τὴν ἀλήθειαν καὶ τὴν φύσιν τῶν ὄντων» Φυσικά Α 8) σηματοδοτεί την έναρξη της φιλοσοφίας και ταυτόχρονα της επιστήμης. Γιατί όμως να αναζητήσει κανείς τη γνώση;
Αυτό που θα περίμενε κάποιος (και έχει υποστηριχθεί κατά καιρούς με αποκορύφωμα τη σημερινή εποχή) είναι η σύνδεση της γνώσης (ή επιστήμης) με την εφαρμογή, δηλαδή τη χρησιμότητά της. Η επιστήμη προχωράει με τη χρήση. Η χρήση, ή η ωφέλεια που προκύπτει από μία γνώση, θα οδηγήσει στην αναζήτησή της. Για τον Αριστοτέλη όμως τα πράγματα είναι διαφορετικά. Η αγάπη της σοφίας, η φιλοσοφία, είναι το μέγιστο επίτευγμα του ανθρώπου και αυτό οφείλεται στο ότι η χρησιμότητα έπεται. Η γνώση για χάρη της γνώσης είναι αυτή που κίνησε τα νήματα της ανθρώπινης σκέψης:
«Είναι λοιπόν εύλογο να θαυμάζουν οι άνθρωποι τον πρώτο που επινόησε κάποια τέχνη και προχώρησε πέρα από τις αισθήσεις, όχι για τη χρησιμότητα αυτού που επινόησε (μὴ μόνον διὰ τὸ χρήσιμον εἶναί τι τῶν εὑρεθέντων), αλλά ως σοφό και διαφορετικό από τους υπόλοιπους· όταν επινοήθηκαν λοιπόν πολλές από τις τέχνες, άλλες για τα αναγκαία και άλλες για την ψυχαγωγία (πρὸς διαγωγὴν), εκείνοι που επινόησαν τις δεύτερες θεωρούνται σοφότεροι επειδή οι γνώσεις τους δεν στόχευαν στη χρησιμότητα (διὰ τὸ μὴ πρὸς χρῆσιν εἶναι τὰς ἐπιστήμας αὐτῶν).»
Αριστοτέλης, Μετά τα φυσικά 981b13-21
Για να υποστηρίξει την άποψή του χρησιμοποιεί παραδείγματα από τη ζωή. Ο άνθρωπος πρώτα έλυσε τα πρακτικά του θέματα, ώστε να εξασφαλίσει τον ελεύθερο χρόνο να ασχοληθεί με τα υπόλοιπα, όσα δηλαδή δεν στόχευαν στη χρησιμότητα στον ανθρώπινο βίο. Η ιστορική αλήθεια της αναφοράς στους Αιγύπτιους ιερείς που πρώτοι, κατά τον Αριστοτέλη, ασχολήθηκαν με τα μαθηματικά λόγω του ότι είχαν ελεύθερο χρόνο έχει αμφισβητηθεί, χωρίς όμως να μειώνει στο ελάχιστο τη δύναμη του Αριστοτελικού επιχειρήματος. Διότι, αυτό που ο φιλόσοφος επιθυμεί να τονίσει είναι η απεμπλοκή της επιστήμης από τη χρησιμότητα των ανθρώπινων επινοήσεων. Η επιστήμη προϋποθέτει ελεύθερο χρόνο:
«Ως εκ τούτου, όταν όλα αυτά κατασκευάστηκαν, επινοήθηκαν οι επιστήμες που δεν σκόπευαν ούτε στην ηδονή ούτε στην ανάγκη, πρώτα σε εκείνα τα μέρη όπου οι άνθρωποι είχαν ελεύθερο χρόνο. Γι΄ αυτό οι μαθηματικές τέχνες συνδέονται με τις περιοχές γύρω από την Αίγυπτο, διότι εκεί η τάξη των ιερέων επιτρεπόταν να έχει ελεύθερο χρόνο (ἐκεῖ γὰρ ἀφείθη σχολάζειν τὸ τῶν ἱερέων ἔθνος.)»
Αριστοτέλης, Μετά τα φυσικά 981b21-25
Η θεωρητική γνώση για τον Αριστοτέλη είναι σαφώς ανώτερη από την πρακτική. Η αναζήτηση της αλήθειας δεν έχει κάποια πρακτική χρησιμότητα για τον άνθρωπο. Πώς ξεκίνησαν οι άνθρωποι να φιλοσοφούν; Ο Αριστοτέλης ενισχύει το επιχείρημα επισημαίνοντας την αφετηρία της φιλοσοφίας. Αναφέρεται στους Φυσικούς φιλοσόφους, τους πρώτους φιλοσόφους, που ξεκίνησαν να αναζητούν τη θεωρητική γνώση για χάρη της ίδιας και όχι για εξωτερικό σκοπό. Η φιλοσοφία στο ξεκίνημά της δεν ενείχε καμία χρησιμότητα, όπως και η επιστήμη, η αναζήτηση των αιτίων.
«Το ότι δεν είναι πρακτική επιστήμη γίνεται φανερό και από αυτούς που ξεκίνησαν πρώτοι να φιλοσοφούν. Επειδή χάρη στον θαυμασμό οι άνθρωποι και τώρα και πρωτύτερα ξεκίνησαν να φιλοσοφούν, στην αρχή θαύμαζαν τα περίπλοκα φαινόμενα που είχαν πρόχειρα, έπειτα προχώρησαν θέτοντας απορίες για τα σημαντικότερα, όπως για τις φάσεις της σελήνης και τις τροπές του ήλιου και τα άστρα και τη γένεση του σύμπαντος. Αυτός όμως που απορεί και θαυμάζει γνωρίζει την άγνοιά του (ὁ δ᾽ ἀπορῶν καὶ θαυμάζων οἴεται ἀγνοεῖν). […] Επομένως, αν οι άνθρωποι φιλοσόφησαν για να αποφύγουν την άγνοια, είναι φανερό ότι επιδίωξαν την επιστήμη για χάρη της γνώσης και όχι εξαιτίας της χρησιμότητάς της (διὰ τὸ εἰδέναι τὸ ἐπίστασθαι ἐδίωκον καὶ οὐ χρήσεώς τινος ἕνεκεν).»
Αριστοτέλης, Μετά τα φυσικά 982b11-21
Δεύτερη απόδειξη της ανωτερότητας της επιστήμης είναι ότι ξεκίνησε κατά τον Αριστοτέλη, αφού οι άνθρωποι είχαν εξασφαλίσει τα βασικά για τη ζωή αλλά και την ψυχαγωγία τους. Η επιστήμη δεν ξεκίνησε για να υπηρετήσει τον άνθρωπο. Ο άνθρωπος υπηρετεί την επιστήμη, ως εσωτερική ανάγκη. Ο ελεύθερος άνθρωπος υπάρχει για τον εαυτό του, το ίδιο και η ελεύθερη επιστήμη· είναι αυτή που υπάρχει για χάρη της ίδιας χωρίς να εξυπηρετεί κάποιον πρακτικό σκοπό. Έτσι εξηγείται η πρώτη αναφορά στους ιερείς της Αιγύπτου, στους οποίους η πολιτεία είχε προσφέρει τις προϋποθέσεις (διασφάλιση αναγκαίων, ελεύθερο χρόνο) ώστε να αναζητήσουν τη γνώση αποκομμένη από τη χρησιμότητά της. Να αναζητήσουν τη γνώση για τη γνώση:
«Είναι λοιπόν φανερό ότι δεν επιζητούμε καμία άλλη χρησιμότητα αυτής της γνώσης (ὡς δι᾽ οὐδεμίαν αὐτὴν ζητοῦμεν χρείαν ἑτέραν), αλλά όπως αποκαλούμε ελεύθερο τον άνθρωπο που υπάρχει για χάρη του εαυτού του και κανενός άλλου, έτσι και αυτή η γνώση είναι η μόνη ελεύθερη επιστήμη γιατί υπάρχει για χάρη του εαυτού της. Γιατί δικαίως η απόκτησή της θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι δεν είναι ανθρώπινο επίτευγμα· επειδή σε πολλές περιπτώσεις η φύση είναι υπόδουλη των ανθρώπων (πολλαχῇ γὰρ ἡ φύσις δούλη τῶν ἀνθρώπων ἐστίν).[…] Αρχίζουν λοιπόν όλοι, όπως είπαμε, από τον θαυμασμό για τον λόγο που τα πράγματα είναι έτσι, όπως απορούν με αυτά που κινούνται χωρίς εμφανή αιτία (ταὐτόματα) ή για τις τροπές του ήλιου ή για την ασυμμετρία της διαγωνίου.»
Αριστοτέλης, Μετά τα φυσικά 982b24-983a16
Ο Αριστοτέλης κυνήγησε την «άχρηστη» γνώση για τα φυτά, τα ζώα, τα φυσικά φαινόμενα και τους πλανήτες δίχως να έχει στόχο την πρακτική εφαρμογή των ανακαλύψεών του. Άλλες ανακαλύψεις του ισχύουν μέχρι σήμερα άλλες όχι. Η θεωρία του δεν είναι πάντοτε σωστή και δεν θα μπορούσε άλλωστε. Η επιστήμη προχωράει με τη συμβολή όλων των επιστημόνων και κυρίως των λαθών τους που διορθώνουν οι επόμενοι. Έως ότου το επιστημονικό μοντέλο να ερμηνεύει το φαινόμενο και να μην επιδέχεται διάψευση.
Η γνώση είναι ελεύθερη μόνο όσο δεν εξαρτάται από τη χρησιμότητά της. Η χρήση είναι καλή ή κακή. Η επιστήμη είναι ουδέτερη. Είναι η γνώση του κόσμου μας, του υπέροχου, ποικιλόμορφου και άγνωστου κόσμου μας. Ενός κόσμου που στα μάτια του επιστήμονα-φιλοσόφου φαντάζει θαυμαστός. Η φύση στην ολότητά της είναι το πεδίο της έρευνάς του.
***
Η Έλσα Νικολαΐδου διδάσκει Φιλοσοφία στο σχολείο Med High
Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.
