Είναι έγκυρες οι προβλέψεις της αστρολογίας; Του καφέ; Της παλάμης; Της γραφολογίας; Της νουμερολογίας; Είναι χαζές οι ξανθιές; Ποια η άποψή σας για την ομοιοπαθητική; Την τηλεπάθεια; Αν δεις μαύρη γάτα…;
Για τον μέσο πολίτη ο κόσμος είναι ένα αρκετά πολύπλοκο μέρος. Σχεδόν όλοι μας γνωρίζουμε τι συμβαίνει γύρω μας, απλά δεν ξέρουμε πάντα γιατί. Ταυτόχρονα, δυστυχώς ή ευτυχώς, μας διακρίνει μια έντονη ανάγκη να ερμηνεύσουμε αυτά που συμβαίνουν. Συχνά όμως, πιθανόν λόγω έλλειψης εκπαίδευσης στην ικανότητα κριτικής σκέψης, συνδυάζοντας μια σειρά γεγονότων καταλήγουμε άθελα σε λανθασμένα συμπεράσματα, όπως για παράδειγμα σε ψευδο-συσχετίσεις της μορφής:
”Κάθε φορά που πλένω το αμάξι μου βρέχει”.
”Μόλις τώρα σε σκεφτόμουνα και πήρες τηλέφωνο!”
”Είδα στον ύπνο μου ότι αρρώστησαν οι γονείς μου και την άλλη μέρα αρρώστησε η μητέρα μου.”
”Αυτές τις κάλτσες τις φοράω μόνον σε ημιτελικούς αγώνες και πάνω, επειδή πρόπερσι κατακτήσαμε το πρωτάθλημα μ’ αυτές. Είναι το γούρι μου. Φυσικά και δεν τις πλένω, να μη φύγει το γούρι.”
Τι θα μπορούσατε να απαντήσετε (τουλάχιστον στις τρεις πρώτες προτάσεις) ώστε να βοηθήσετε το άτομο να καταλάβει ότι πρόκειται μάλλον περί συμπτώσεως; Η απάντηση βρίσκεται στην υποσημείωση[1], αλλά μην κλέβετε… ακόμα. Σκεφτείτε πρώτα τη δική σας απάντηση.
Δύο τουλάχιστον φορές το χρόνο (στις αρχές του νέου εξαμήνου) πασχίζω να παρακινήσω τους φοιτητές μου να αναπτύξουν ”κριτική σκέψη”, διδάσκοντας τον τρόπο σκέψης της επιστήμης (μεθοδολογία έρευνας), παρουσιάζοντας κάποιες επιστημονικά αποδεδειγμένες αρχές και αλήθειες. Πολλές φορές είναι σαν να κτυπάω σε έναν τοίχο. Λόγω της ισχυρής επιρροής από προηγούμενα μηνύματα που έχουν δεχτεί κατ’ εξακολούθηση, βρίσκω πολύ δύσκολο να ξεριζώσω από το μυαλό τους την πίστη τους σε δεισιδαιμονίες, αστρολόγους, καφετζούδες, κλπ. (Παρεμπιπτόντως, μόνο καφετζούδες σπουδαγμένες στη Βραζιλία να εμπιστεύεστε).
Συχνά, τα επιχειρήματα που χρησιμοποιούν για να υποστηρίξουν τις απόψεις τους θυμίζουν τη λογική του αλκοολικού που δήλωσε κατενθουσιασμένος με έκφραση ”Εύρηκα” ζωγραφισμένη στο πρόσωπο του και μάτια να γυαλίζουν: ”Πρόσεξε να δεις! Πίνω ουίσκι με πάγο και μεθάω. Πίνω βότκα με πάγο και μεθάω. Το κοινό στοιχείο είναι το νερό… θα κόψω το νερό!” Ή, ”το τσιγάρο είναι ακίνδυνο! Ο παππούς μου κάπνιζε και έζησε 85 χρόνια”.
Δυστυχώς, τους απαντώ, οι προσωπικές παρατηρήσεις δεν είναι αρκετές. Χρειάζονται καλοσχεδιασμένες και έγκυρες έρευνες. Εάν όμως ο σχεδιασμός της έρευνας δεν είναι σωστός, είτε γιατί ο ερευνητής δεν έχει επαρκή εκπαίδευση στο σχεδιασμό ερευνών είτε γιατί είναι προκατειλημμένος (π.χ., προασπίζει τα συμφέροντα μιας εταιρείας), τα αποτελέσματα είναι προφανώς και αυτά λανθασμένα.
Για παράδειγμα, αναλογιστείτε ποιος θα είχε συμφέρον από την παρακάτω υποθετική έρευνα: ”Παίρνουμε 50 σκουληκάκια και τα εναποθέτουμε στον πάτο ποτηριών με το αλκοόλ… πεθαίνουν ακαριαία. Συμπέρασμα; Κλινικές έρευνες έχουν αποδείξει ότι το αλκοόλ σκοτώνει τα σκουληκάκια μέσα μας”.
Τα συμπεράσματα μιας έγκυρης έρευνας μπορούν να παρερμηνευτούν εύκολα, εσκεμμένα ή άθελα, ακόμα και από επαγγελματίες στο χώρο. Εμείς οι κοινοί θνητοί, όμως, είμαστε ευάλωτοι στην παραποίηση της αλήθειας από άτομα και οργανισμούς με οικονομικά συμφέροντα. Ιδού ένα ακόμη παράδειγμα: ”Έρευνες βρήκαν ότι η σοκολάτα περιέχει συστατικά τα οποία βοηθούν στην χ λειτουργία του οργανισμού, ενώ το κάπνισμα στην ψ λειτουργία”. Ο εθισμένος στη σοκολάτα ή ο μανιώδης καπνιστής δεν χρειάζεται περισσότερο για να πειστεί και να ησυχάσει για αρκετό καιρό από τις ενοχές του. Αυτό που παραλείπει το άρθρο ή ο δημοσιογράφος να αναφέρει (προφανώς επειδή η είδηση δεν θα έχει τόσο μεγάλο αντίκτυπο), είναι οι δύο χιλιάδες προηγούμενες έρευνες οι οποίες ανέφεραν ότι η σοκολάτα και το τσιγάρο όχι μόνο δεν βοηθάνε καθόλου αλλά είναι και επιζήμια στις λειτουργίες α έως φ και στη λειτουργία ω.
Η ικανότητα να μπορεί κάποιος να διακρίνει την αλήθεια δεν είναι έμφυτη αλλά αποκτάται. Τα σχετικά μαθήματα ή βιβλία έχουν τίτλους όπως μεθοδολογία, σχεδιασμός και συγγραφή επιστημονικής έρευνας, κ.ά. Για τους ενθουσιώδεις του διαδικτύου προτείνω τις ιστοσελίδες www.sceptics.com και www.quackwatch.org.
***
[1] 1. Κάθε φορά; 2. Μήπως είναι η ώρα που τηλεφωνιέστε συνήθως; Μέτρησες πόσες φορές τον σκέφτηκες και δε σου τηλεφώνησε; 3. Κατ’ αρχήν, κατά ποσοστό 60% τείνουμε να ονειρευόμαστε πράγματα από την καθημερινή ζωή μας, και συνεπώς πράγματα τα οποία έχουν αρκετές πιθανότητες να συμβούν. Αλήθεια, πόσα όνειρά σας βγαίνουν κατά μέσον όρο ετησίως; Η απάντηση συνήθως ύστερα από αρκετή σκέψη είναι ”4 με 5”. Εάν τα όνειρα προβλέπουν το μέλλον, και εφόσον βλέπουμε 4-5 όνειρα την ημέρα, τι γίνεται με τα υπόλοιπα 1400;
***
Άγγελος Ροδαφινός - Καθηγητής ψυχολογίας και συγγραφέας
