«Οι άλλοι θέλουν να αποσυρθούν σε εξοχικά, ακροθαλασσιές και βουνά, ακόμη κι εσύ συνήθισες να τα λαχταράς αυτά πολύ. Όλο αυτό όμως είναι πολύ αφελές (ἰδιωτικώτατόν), εφόσον όποια ώρα θελήσεις μπορείς να αποσυρθείς στον εαυτό σου (εἰς ἑαυτὸν ἀναχωρεῖν). Γιατί πουθενά δεν υπάρχει πιο ήσυχο ή γαλήνιο μέρος για να αποσυρθεί ένας άνθρωπος από τον ίδιο του τον εαυτό.» Μάρκος Αυρήλιος, Τὰ εἰς ἑαυτὸν 4.3.1
Όταν ο άνθρωπος αναζητεί τη γαλήνη και την ηρεμία, συνήθως σκέφτεται τα ταξίδια. Όμως η ηρεμία δεν είναι τόπος αλλά συναίσθημα. Και ο Μάρκος Αυρήλιος αποσύρεται στον εαυτό του και καταγράφει τις σκέψεις του. Μιλάει σε δεύτερο πρόσωπο, συμβουλεύει τον εαυτό του, συνδιαλέγεται και κατανοεί. Η αταραξία του Στωικισμού είναι μια καθημερινή άσκηση με στόχο φυσικά την ευδαιμονία. Ακολουθώντας τον Ηράκλειτο και τον Σωκράτη, ο Μάρκος συνομιλεί με τον δαίμονά του, σε έναν εσωτερικό διάλογο. Η καταφυγή στον εαυτό «ξεπλένει κάθε λύπη» (τὸ πᾶσαν λύπην ἀποκλύσαι) και ανανεώνει το άτομο: «Συνεχώς να παραχωρείς αυτό το καταφύγιο στον εαυτό σου και να αναγεννιέσαι», υπενθυμίζει. Οι αιτίες της ταραχής είναι πολλές και ο φιλόσοφος αυτοκράτορας τις κατονομάζει. Πρώτη, η «κακία των ανθρώπων» που οδηγεί σε μίσος και έχθρα άτομα, τα οποία δεν έχουν κατανοήσει τη θέση τους στον κόσμο. Διότι, κανείς δεν ζει για πάντα:
«Τι σε δυσαρεστεί; Η κακία των ανθρώπων; Θυμήσου τη διάκριση (τὸ κρῖμα) ότι τα λογικά όντα υπάρχουν το ένα για χάρη του άλλου και ότι η υπομονή είναι κομμάτι της δικαιοσύνης και ότι οι άλλοι κάνουν σφάλματα χωρίς να το θέλουν, και πόσοι ήδη εχθρεύτηκαν ένας τον άλλο, τον υποπτεύθηκαν, τον μίσησαν, μονομάχησαν μέχρι θανάτου, έγιναν στάχτη· και πάψε επιτέλους.» Μάρκος Αυρήλιος, Τὰ εἰς ἑαυτὸν 4.3.2
Μήπως κάποιος δυσανασχετεί με όλα όσα συμβαίνουν; Ούτε αυτός είναι λόγος για τον Μάρκο που κοιτάει τα πράγματα από απόσταση. Είτε τα αποδώσεις στη θεία πρόνοια είτε στην τυχαιότητα των ατόμων, έχουν ήδη συμβεί και δεν αλλάζουν. Ούτε όμως οι σωματικοί πόνοι είναι αιτία δυστυχίας. Ο αυτοκράτορας ανακαλεί τα Στωικά διδάγματα: Ο πόνος και η ηδονή ανήκουν στα αδιάφορα και ο νους από μόνος του είναι αρκετός να επιβληθεί στον σωματικό πόνο. Από την άλλη, πολλοί επιθυμούν δόξα, γεγονός που μπορεί να τους αποσπάσει την προσοχή από το έργο του ανθρώπου. Η λύση είναι η ίδια· ο νους οφείλει να βάλει σε τάξη τις σκέψεις και να επαναφέρει το άτομο στην πραγματικότητα, διακρίνοντας το σημαντικό από το ασήμαντο. Ο θάνατος είναι και πάλι το κριτήριο:
«Θα σου αποσπάσει την προσοχή λίγη δόξα; Να ανατρέξεις στην ταχύτητα της λήθης και στο χάος του άπειρου χρόνου, και στη ματαιότητα των επευφημιών, και στο ευμετάβολο και δίχως κρίση εκείνων που σε επευφημούσαν, και στη μικρότητα του τόπου που τα περιλαμβάνει. Όλη η Γη είναι μια κουκκίδα (στιγμὴ) και πόσο μικρή γωνίτσα της αυτή όπου κατοικούμε.» Μάρκος Αυρήλιος, Τὰ εἰς ἑαυτὸν 4.3.3
Να έχεις υπόψη σου δύο πράγματα, συνοψίζει ο Μάρκος. Πρώτον, ότι αυτά που συμβαίνουν δεν μας αγγίζουν· αυτό που μας ενοχλεί είναι η γνώμη μας γι’ αυτά. Δεύτερον, ότι όλα όσα βλέπουμε μεταβάλλονται και παύουν να υπάρχουν. Ο κόσμος αλλάζει, το πώς βλέπουμε τη ζωή εξαρτάται από την κρίση μας.
Ελευθερία για τον Ρωμαίο Στωικό σημαίνει να εξουσιάζεις τον εαυτό σου, προσφέροντας ταυτόχρονα τη μεγαλύτερη δυνατή βοήθεια προς όφελος των περισσοτέρων. Για να διατηρήσει την ψυχική του γαλήνη, υπενθυμίζει: «Θυμήσου να αποσύρεσαι σ’ αυτό το κτηματάκι του εαυτού σου (εἰς τοῦτο τὸ ἀγρίδιον ἑαυτοῦ) […] Να είσαι ελεύθερος.» Μάρκος Αυρήλιος, Τὰ εἰς ἑαυτὸν 4.3.4
***
Η Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας του βιβλίου Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2022
Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.
