Αριστοτέλης: Η τέλεια ευδαιμονία

Η ευδαιμονία είναι ο σκοπός της ζωής. Ό,τι πράττουμε έχει στόχο την ευδαιμονία μας. Είναι όμως αυτός ο στόχος, η ευδαιμονία, ίδιος για όλους; Ο Αριστοτέλης θα αναλύσει στους μαθητές του τη θεωρία του, η οποία καταλαμβάνει τα δέκα βιβλία των Ἠθικῶν Νικομαχείων, ενός έργου της τελευταίας συγγραφικής περιόδου του. Η έννοια της ευδαιμονίας, συνυφασμένη πλήρως με τα βιολογικά έργα του Σταγειρίτη, ερευνάται ενδελεχώς· ο συγγραφέας θα ορίσει το αγαθό του ανθρώπου και θα εξετάσει τις αρετές (ηθικές και διανοητικές) που θα αποτελέσουν τον οδηγό της ευδαιμονίας, για να συνοψίσει στο τελευταίο βιβλίο:

«Αφού μιλήσαμε για τις αρετές, τα είδη της φιλίας και τις ηδονές, είναι η ώρα να πραγματευτούμε εν γένει και την ευδαιμονία, επειδή την έχουμε θεωρήσει σκοπό των ανθρώπινων πράξεων. Αν ανακεφαλαιώσουμε όσα έχουμε πει, ο συλλογισμός μας (ὁ λόγος) θα γίνει συντομότερος. Είπαμε λοιπόν ότι δεν είναι ἕξις.»

Αριστοτέλης, Ἠθικὰ Νικομάχεια 1177a12-13

Ο Αριστοτέλης έχει ήδη ορίσει την ἕξιν στο Β΄ βιβλίο. Είναι η στάση μας απέναντι στα πάθη (ἕξεις δὲ καθ᾽ ἃς πρὸς τὰ πάθη ἔχομεν εὖ ἢ κακῶς 1105b). Οι ηθικές αρετές ανήκουν στις ἕξεις: «Η αρετή είναι μία ἕξις που επιλέγουμε, βρίσκεται στο μέσον σε σχέση με εμάς, καθορίζεται από τη λογική και μάλιστα από αυτή που θα όριζε ο φρόνιμος άνθρωπος», έχει υποστηρίξει ο Αριστοτέλης. Από την άλλη, η ευδαιμονία δεν μπορεί να είναι ἕξις, αλλιώς και κάποιος που κοιμάται θα ήταν ευδαίμων (σαν τα φυτά) ή ακόμη και αυτός που δυστυχεί. Ως εκ τούτου, η ευδαιμονία ορίζεται ως ἐνέργεια και οι ενέργειες διακρίνονται σε αναγκαίες και σε αυτές που επιλέγουμε. Η ευδαιμονία ανήκει σαφώς στη δεύτερη κατηγορία· την επιλέγουμε για χάρη της ίδιας:

«Όπως είπαμε προηγουμένως, από τις ενέργειες άλλες είναι αναγκαίες και άλλες επιλέγονται καθαυτές. Είναι λοιπόν φανερό ότι θα πρέπει να τοποθετήσουμε την ευδαιμονία στις ενέργειες που επιλέγουμε για χάρη των ιδίων και όχι σ’ αυτές που γίνονται για χάρη άλλου σκοπού. Γιατί η ευδαιμονία δεν έχει έλλειψη από τίποτε αλλά είναι αυτάρκης (οὐδενὸς γὰρ ἐνδεὴς ἡ εὐδαιμονία ἀλλ᾽ αὐτάρκης).»

Αριστοτέλης, Ἠθικὰ Νικομάχεια 1176b1-5

Σε όλο το έργο ο Αριστοτέλης υπερασπίζεται την αρετή έναντι της ηδονής. Σκοπός της ζωής δεν είναι ούτε οι διασκεδάσεις ούτε η ανάπαυση. Τα παιχνίδια, για παράδειγμα, δεν μπορεί να είναι ο τελικός σκοπός της ζωής γιατί γίνονται για χάρη της ευδαιμονίας μας. Η ανάπαυση το ίδιο· στόχος της είναι η ενέργεια.

«Το να είναι κάποιος απασχολημένος και να μοχθεί για χάρη της διασκέδασης (παιδιᾶς χάριν) φαίνεται ηλίθιο και πολύ παιδαριώδες. ‘Το να διασκεδάζει όμως καθώς ασχολείται με σπουδαία θέματα’, όπως υποστηρίζει ο Ανάχαρσης, θεωρείται ότι είναι σωστό. Διότι φαίνεται ότι η διασκέδαση μοιάζει με την ανάπαυση, και επειδή οι άνθρωποι δεν είναι δυνατό να μοχθούν συνεχώς, χρειάζονται την ανάπαυση. Αλλά η ανάπαυση δεν είναι ο σκοπός (τέλος)· διότι γίνεται για χάρη της απόκτησης ενέργειας (γίνεται γὰρ ἕνεκα τῆς ἐνεργείας). Θεωρείται λοιπόν ότι ο ευδαίμων βίος είναι συνυφασμένος με την αρετή· αυτός όμως που συνοδεύεται από κόπο και δεν βρίσκεται στις διασκεδάσεις.»

Αριστοτέλης, Ἠθικὰ Νικομάχεια 1176b32-1177a2

Ο Αριστοτέλης είχε την ευκαιρία να συζητήσει όλες τις αρετές που οδηγούν σε μια ευδαίμονα ζωή. Δεν έχουν όμως όλες οι αρετές την ίδια βαρύτητα. Ο συγγραφέας των Ἠθικῶν Νικομαχείων ήδη από το πρώτο βιβλίο είχε κάνει λόγο για την «ἀρίστην καὶ τελειοτάτην» αρετή (1098a18). Στο δέκατο και τελευταίο βιβλίο την ορίζει:

«Αν η ευδαιμονία είναι ενέργεια σύμφωνη με την αρετή είναι λογικό να είναι η καλύτερη. Αυτή τότε θα ήταν [η αρετή] του άριστου μέρους είτε αυτό είναι ο νους είτε κάτι άλλο, το οποίο θεωρείται ότι κυριαρχεί και καθοδηγεί και έχει αντίληψη για τα ωραία και θεϊκά πράγματα, είτε επειδή είναι το ίδιο θείο είτε επειδή το πιο θεϊκό στοιχείο υπάρχει μέσα μας, και η ενέργειά του σύμφωνα με την οικεία αρετή θα είναι η τέλεια ευδαιμονία. Ότι αυτή [η ενέργεια] είναι η θεωρητική, το έχουμε πει.»

Αριστοτέλης, Ἠθικὰ Νικομάχεια 1177a12-18

Ο Αριστοτέλης χρειάστηκε δέκα βιβλία για να αναπτύξει τη θεωρία της ευδαιμονίας του. Όπως έχει υποστηρίξει, η ευδαιμονία είναι κάτι κοινό (πολύκοινον) ανάμεσα στους ανθρώπους, στο οποίο μπορούν να μετέχουν όλοι όσοι δεν είναι ατελείς ως προς την αρετή (πᾶσι τοῖς μὴ πεπηρωμένοις πρὸς ἀρετὴν) με τη βοήθεια κάποιας μάθησης και επιμέλειας. Οι αρετές διακρίνονται σε διανοητικές (που αποκτώνται με διδασκαλία) και ηθικές (που είναι αποτέλεσμα εθισμού και άσκησης). Στο τελευταίο βιβλίο όμως θα μιλήσει όχι για την ευδαιμονία εν γένει, αλλά για την «τελεία εὐδαιμονία», η οποία μπορεί να προέλθει από το ανώτερο μέρος του ανθρώπου, τον νου.

Η θεωρία της ευδαιμονίας βασίζεται στην αριστοτελική βιολογία. Ο Αριστοτέλης έχει ως αφετηρία την επιστήμη. Φαίνεται να θέτει το ερώτημα: Ποια είναι η κατάλληλη ευδαιμονία για κάθε είδος; Είναι ίδια η ευδαιμονία για όλα όσα ζουν; Εφόσον τα φυτά ζουν τη ζωή ενός φυτού (που περιλαμβάνει τη θρέψη) δεν μπορεί η ευδαιμονία τους να είναι η ίδια με του ανθρώπου. Το ίδιο και τα ζώα· έχουν επιπλέον την αίσθηση. Ωστόσο για τον Αριστοτέλη, αυτό δεν αρκεί για τον άνθρωπο. Μπορεί ο ίδιος να έχει εξυμνήσει τη φρόνηση, τη δικαιοσύνη, τη φιλία ως εκ των ων ουκ άνευ στοιχεία της ευδαιμονίας, αλλά εν τέλει δείχνει την ξεκάθαρη προτίμησή του για τη θεωρητική ενασχόληση. Ως εκ τούτου, προτού ολοκληρώσει τη θεωρία του, στα τελευταία κεφάλαια του τελευταίου βιβλίου, θα επιχειρήσει να πείσει τους μαθητές του ότι η τέλεια ευδαιμονία είναι εκείνη που έχει να κάνει με τον νου.

Ο Αριστοτέλης θα ξεκινήσει υποστηρίζοντας ότι η ενέργεια του νου είναι η καλύτερη (κρατίστη τε γὰρ αὕτη ἐστὶν ἡ ἐνέργεια) και ο νους το σημαντικότερο από αυτά που έχουμε μέσα μας (τῶν ἐν ἡμῖν). Το ίδιο και το αντικείμενό του. Επομένως, συμπεραίνει, όσα μπορούμε να γνωρίσουμε με τον νου είναι πιο σημαντικά από τα υπόλοιπα. Επιπλέον, είναι μία συνεχής ενέργεια (συνεχεστάτη), η οποία δεν κουράζει όσο η πράξη. Αυτό εξηγείται, κατά τον Αριστοτέλη, καθώς μπορούμε να σκεφτόμαστε συνεχώς, χωρίς διακοπή, σε αντίθεση με το να πράττουμε που έχει όρια. Πέρα από αυτά, η διανοητική αρετή της σοφίας είναι από τα πιο ευχάριστα πράγματα. Για τον συγγραφέα των Ἠθικῶν Νικομαχείων η θεωρητική ενασχόληση έχει το μεγαλύτερο μερίδιο στην ηδονή: «Θεωρούμε ότι η ευδαιμονία πρέπει να είναι αναμεμειγμένη με την ηδονή, και η πιο ευχάριστη (ἡδίστη) από τις ενέργειες που είναι σύμφωνες με την αρετή είναι ομολογουμένως η σοφία».

Βέβαια, η ηδονή που προσφέρει ο νους (σε αντίθεση με αυτές του σώματος) δεν θα μπορούσε να είναι το κριτήριο της ευδαιμονίας. Τα ισχυρότερα αριστοτελικά επιχειρήματα στηρίζονται στην έννοια της αυτάρκειας. Ο σώφρων, ο δίκαιος και ο ανδρείος άνθρωπος αναμφίβολα χρειάζονται τα προς το ζην (όπως και ο σοφός). Αλλά ακόμη και όταν τα αποκτήσουν δεν είναι αυτάρκεις. Χρειάζονται άλλους ανθρώπους για να ασκήσουν τις αρετές τους. Ο σοφός όμως είναι ο μόνος πραγματικά αυτάρκης:

«Αυτό που ονομάζουμε αυτάρκεια σχετίζεται περισσότερο με τη θεωρητική [ενέργεια]· διότι τα αναγκαία προς το ζην τα χρειάζονται και ο σοφός και ο δίκαιος και όλοι οι άλλοι, όταν όμως τα έχουν επαρκώς, ο μεν δίκαιος χρειάζεται εκείνους με τους οποίους θα ενεργήσει δίκαια (δικαιοπραγήσει) και το ίδιο ο σώφρων και ο ανδρείος και ο καθένας από αυτούς. Ενώ ο σοφός μπορεί μόνος του να στοχάζεται (ὁ δὲ σοφὸς καὶ καθ᾽ αὑτὸν ὢν δύναται θεωρεῖν) και όσο σοφότερος είναι τόσο περισσότερο. Ίσως θα ήταν καλύτερο αν είχε συνεργάτες (συνεργοὺς), ωστόσο είναι ο πλέον αυτάρκης (αὐταρκέστατος).»

Αριστοτέλης, Ἠθικὰ Νικομάχεια 1177a27-1177b1

Η ευδαιμονία προϋποθέτει την αυτάρκεια, αφού είναι γεγονός ότι ο ευδαίμων δεν έχει ανάγκη από κάτι άλλο. Για τον Αριστοτέλη, η αυτάρκεια δεν σχετίζεται μόνο με τις ανάγκες του σώματος. Αυτό είναι δεδομένο. Οι ηθικές αρετές των Ἠθικῶν Νικομαχείων, οι μεσότητες, τελικά δεν αρκούν. Έχοντας υποστηρίξει στα προηγούμενα εννέα βιβλία την πρωτοκαθεδρία των αρετών, έφτασε η στιγμή στο 8^ο κεφάλαιο του δέκατου βιβλίου, ο συγγραφέας να θέσει τις ηθικές αρετές σε δεύτερη βάση (Δευτέρως δ᾽ ὁ κατὰ τὴν ἄλλην ἀρετήν). Ο ευδαιμονέστερος βίος είναι ο θεωρητικός και ακολουθεί εκείνος που είναι συνυφασμένος με τις ηθικές αρετές.

Η έννοια της αυτάρκειας επανέρχεται, καθώς ο θεωρητικός βίος δεν έχει τόσο την ανάγκη των εξωτερικών αγαθών, όσο ο ηθικός: ο δίκαιος πρέπει να έχει χρήματα για να ανταποδώσει τα χρέη του, το ίδιο και ο γενναιόδωρος για να προβεί σε ευγενικές πράξεις (τῷ μὲν γὰρ ἐλευθερίῳ δεήσει χρημάτων πρὸς τὸ πράττειν τὰ ἐλευθέρια), ο ανδρείος χρειάζεται δύναμη και ο σώφρων εξουσία ώστε να του δοθεί η δυνατότητα να λάβει τις ορθές αποφάσεις. Όλες οι ηθικές αρετές κατά κάποιον τρόπο συνδέονται με το σώμα και με την ανθρώπινη φύση μας. Αναντίρρητα, για τον Αριστοτέλη αποτελούν ένα ασφαλή οδηγό του ευδαίμονος βίου. Ωστόσο η αυτάρκεια απαντάται ολοκληρωμένα μόνο στον θεωρητικό βίο:

«Ο άνθρωπος του θεωρητικού βίου δεν χρειάζεται τίποτε από αυτά για να ασκήσει την ενέργειά του, αλλά όπως είπαμε μπορεί να αποτελέσουν και εμπόδια για τον φιλοσοφική του ενασχόληση (θεωρίαν). Επειδή όμως είναι άνθρωπος και ζει με πολλούς μαζί, επιλέγει να πράττει σύμφωνα με την αρετή· επομένως, θα τα χρειαστεί και αυτά για να ενεργεί ως άνθρωπος (πρὸς τὸ ἀνθρωπεύεσθαι). Το ότι η τέλεια ευδαιμονία είναι κάποιου είδους θεωρητική ενέργεια, θα φανεί και από το εξής: όλοι θεωρούμε ότι οι θεοί είναι μακάριοι και ευδαίμονες. Ποιες πράξεις θα πρέπει τότε να τους αποδώσουμε;»

Αριστοτέλης, Ἠθικὰ Νικομάχεια 1178b2-10

Ο Αριστοτέλης γίνεται παραστατικός, προκειμένου να γίνει κατανοητός. Ποιος θα μπορούσε να φανταστεί έναν δίκαιο θεό (είναι δυνατόν οι θεοί να χρωστούν και να επιστρέφουν τις οφειλές;), έναν ανδρείο (εκτίθενται οι θεοί σε κίνδυνο;), έναν γενναιόδωρο (σε ποιον θα δώσουν χρήματα;), έναν σώφρονα (τι είδους πράξεις θα ήταν αυτές;). Η ηθική δεν έχει εφαρμογή στον θεό. «Όλα τα είδη των ηθικών πράξεων είναι μικρά και ανάξια για τους θεούς», συνοψίζει. Παρόλα αυτά κανείς δεν αμφιβάλλει ότι η ευδαιμονία των θεών είναι η μέγιστη. Από πού προέρχεται όμως, αν δεν πράττουν τίποτε;

«Επομένως, η ενέργεια του θεού επειδή διαφέρει σε μακαριότητα, θα είναι η θεωρητική. Γι’ αυτό από τις ανθρώπινες ενέργειες αυτή που συγγενεύει περισσότερο με τη θεϊκή είναι αυτή που προσφέρει τη μεγαλύτερη ευδαιμονία. […] Όσο εκτείνεται η θεωρητική ενασχόληση (θεωρία) τόσο εκτείνεται και η ευδαιμονία. […] Διότι η θεωρητική ενασχόληση είναι καθαυτή πολύτιμη. Επομένως η ευδαιμονία είναι κάποιο είδος θεωρητικής ενασχόλησης.»

Αριστοτέλης, Ἠθικὰ Νικομάχεια 1178b21-32

Η τέλεια ευδαιμονία είναι το μέγιστο αγαθό για τον Αριστοτέλη. Αποτελεί το έργο του ανθρώπου, το οποίο τον διακρίνει από όλα τα υπόλοιπα έμβια όντα. Η θεωρητική ενασχόληση είναι το θείο στοιχείο στον άνθρωπο, αυτό που έχει κοινό με τον θεό. Ωστόσο, το «θεϊκό μέρος», ο νους που στοχάζεται, είναι το κατεξοχήν ανθρώπινο, αφού απαντάται μόνο στους ανθρώπους. Ο θεωρητικός βίος, θεϊκός ή ανθρώπινος, είναι ο μόνος αυτάρκης. Και η ευδαιμονία προϋποθέτει την αυτάρκεια.

***

Η Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας του βιβλίου Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2022

Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.

Πίνακας: Field of Rye - Alexei Savrasov