Η περίοδος που σηματοδοτείται από την είσοδο των παιδιών στην εφηβεία διαχρονικά χαρακτηρίζεται ως η φάση εκείνη με τις περισσότερες και εντονότερες διαγενεαλογικές συγκρούσεις (συγκρούσεις ανάμεσα σε γονείς και παιδιά).

Αυτή η παρατήρηση σχηματοποιήθηκε το 1970 με την έννοια του χάσματος των γενεών. Βασική υπόθεση ήταν ότι η κρίση που περνάει η οικογένεια κατά την είσοδο των νεαρότερων μελών της στην εφηβεία προκύπτει από την συνάντηση των αλλαγών της εφηβείας με τις ψυχοσωματικές αλλαγές των γονιών οι οποίοι περνούν από την ενήλικη νεότητα στη μέση ηλικία.

Στα τέλη της δεκαετίας του 70 τόσο το χάσμα των γενεών ως εξήγηση και περιγραφή των ενδοοικογενειακών συγκρούσεων όσο και η κρίση της μέσης ηλικίας είχαν καθιερωθεί ως όροι στην επιστημονική κοινότητα αλλά και στο ευρύ κοινό. Ιδιαίτερα η κρίση της μέσης ηλικίας έχει γίνει αντικείμενο πολλών αναπαραστάσεων στο δυτικό πολιτισμό.

50-50: Η κρίση μέσης ηλικίας γένους αρσενικού;

Αξίζει εδώ να γίνει μια αναφορά στο πώς αλλάζουν αυτές οι αναπαραστάσεις σε συνάρτηση με το φύλο: ενώ οι γυναίκες της μέσης ηλικίας έχουν να αντιμετωπίσουν μια μεγάλη ορμονική αλλαγή (εμμηνόπαυση) με συναισθηματικές και κοινωνικές προεκτάσεις, η έννοια «κρίση μέσης ηλικίας» αναφέρεται κυρίως στους άνδρες.

Μια πολύ γνωστή σειρά της ελληνικής τηλεόρασης, το 50-50 έχει σαν θέμα της ακριβώς αυτή την αναπαράσταση: μεσήλικες άνδρες σε κρίση, που κάνουν τον απολογισμό τους και βιάζονται να διορθώσουν τα κακώς κείμενα και να ζήσουν ότι δεν έζησαν με τη λογική του «ή τώρα ή ποτέ».

Βιαστικά διαζύγια, σχέσεις με πολύ μικρότερές τους γυναίκες, οι σεξουαλικές επιδόσεις ιδωμένες μέσα από το πρίσμα του πρωταθλητισμού, δείγματα όλα μιας σπασμωδικής προσπάθειας να αποδείξουν -στον εαυτό τους κυρίως-  ότι «δεν τρέχει και τίποτα που γίναμε 50, είμαστε ακόμη άνδρες και αν υπάρχουν οι εικοσάρηδες με τη σφριγηλότητα και τα νιάτα τους άλλο τόσο υπάρχουμε κι εμείς με την εμπειρία και την ευστροφία μας».

Ίσως κάποιους να τους πείθουν, αλλά σίγουρα όχι τις γυναίκες τους, καθώς για τις ανάγκες της κωμικής σειράς οι λογικές αυτές οδηγούν την ανδροπαρέα σε μπλεξίματα και ευτράπελα!

Το μεσήλικο ζευγαρι: Μας πιάνει...κρίση

Η κυρίαρχη αναπαράσταση λοιπόν για τη μέση ηλικία έχει ως υποκείμενα τους άνδρες αλλά προεκτείνοντάς την θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για μια συζυγική κρίση.

Η τάση των ανδρών να ξανανιώσουν, για παράδειγμα μέσα από το φλερτ με νεότερές τους γυναίκες φαίνεται να διογκώνει τα συναισθηματικά προβλήματα των συζύγων τους που πιθανά βρίσκονται στη φάση της εμμηνόπαυσης.

Είναι κοινώς αποδεκτό ότι ο πολιτισμός μας εκτιμά δεόντως (και ίσως υπέρ του δέοντος) το τρίπτυχο νεότητα, ομορφιά, υγεία ιδίως όσον αφορά στις γυναίκες.

Έτσι για μια γυναίκα που βρίσκεται στην εμμηνόπαυση και ίσως αποκτά μιαν αρνητική αυτοεικόνα λόγω της απόκλισης από αυτό το τρίπτυχο, η συμπεριφορά ενός συζύγου που παλιμπαιδίζει μπορεί να ενεργοποιήσει αρνητικές σκέψεις που θα επιδεινώσουν τη συναισθηματική της κατάσταση.

Από αυτό το σημείο κι έπειτα η σύγκρουση δεν είναι μακριά. Δεν είναι καθόλου τυχαίο ότι τα ζευγάρια που διανύουν την τέταρτη και πέμπτη δεκαετία της ζωής τους είναι αρκετά επιρρεπή σε οριστική διάλυση της σχέσης τους σύμφωνα με έρευνα του ινστιτούτου ψυχολογικής και σεξουαλικής υγείας για το διαζύγιο.

Φυσικά σε όσα ειπώθηκαν για τη συζυγική σχέση πρέπει να προστεθεί και η επίδραση των παιδιών στη συζυγική αλληλεπίδραση: το σύνδρομο της άδειας φωλιάς είναι ένας όρος της βιβλιογραφίας που περιγράφει το αρνητικό συναίσθημα των γονιών όταν τα παιδιά εγκαταλείπουν το σπίτι με την ενηλικίωσή τους.

Στις οικογένειες που είναι έντονα προσανατολισμένες στα παιδιά πιθανόν να υπάρξουν δυσεπίλυτες συγκρούσεις σε αυτή τη φάση. Συνήθως η ενηλικίωση θεωρείται πρόκληση για έναν έφηβο ως προς το ότι καλείται να αυτονομηθεί από τους γονείς του και να αναλάβει τις ευθύνες του, παραλείπεται όμως η άλλη πλευρά της πρόκλησης: και το σύστημα των γονιών καλείται να αυτονομηθεί από αυτό των παιδιών.

...Ποιά κρίση;

Το πέρασμα στη μέση ηλικία (η οποία τοποθετείται ανάμεσα στην τέταρτη και έκτη δεκαετία της ζωής) συνοδεύεται από ποικίλες αλλαγές: σωματικές, συναισθηματικές, γνωστικές (αλλαγές στον τρόπο σκέψης), κοινωνικές που βρίσκονται σε στενή αλληλεπίδραση μεταξύ τους. Για τους περισσότερους συνοδεύεται από μια διάθεση απολογισμού, η οποία ενθαρρύνεται ακόμα περισσότερο αργότερα, με τη συνταξιοδότηση, καθώς έτσι εξασφαλίζεται για το άτομο αρκετός χρόνος ελεύθερος για αναστοχασμό.

Οι περισσότερες από αυτές της αλλαγές έχουν στον πολιτσμό μας αρνητικό πρόσημο, και εξαιτίας του καταπιεστικού τρίπτυχου που ήδη αναφέρθηκε.

Αυτός είναι ένας λόγος που η συλλογική συνείδηση έχει συνδέσει άρρηκτα τη μέση ηλικία με την κρίση. Σε αυτό το πλαίσιο έρχεται σαν έκπληξη μια έρευνα βασικό ερώτημα της οποίας ήταν το «αν υπήρχε η δυνατότητα ταξιδιού στο χρόνο σε ποια ηλικιακή φάση θα θέλατε να επιστρέψετε», καθώς η απάντηση της πλειοψηφείας ήταν η μέση ηλικία.

Η ηλικιακή αυτή φάση συνδέεται με περισσότερη σταθερότητα, συνειδητές αποφάσεις, προσπάθεια διατήρησης του status quo και ανάγκη αναθεώρησης απόψεων και σκέψεων με στόχο μια πιο ά-κοπη διαβίωση.

Η συνειδητοποίηση ότι έχουν φτάσει στο μέσο της πορείας ζωής για κάποιους σημαίνει στροφή στην ουσία και ενασχόληση με πράγματα που μπορούν να εμπλουτίσουν τον πνευματικό τους κόσμο.

Στο επίπεδο των σωματικών αλλαγών είναι προκατάληψη να πιστεύεται ότι η έκπτωση του γήρατος έρχεται γρήγορα. Απεναντίας (αν δεν υπάρχουν σοβαρές ασθένειες) οι αλλαγές συμβαίνουν σταδιακά και μακροπρόθεσμα επιτρέποντας την προσαρμογή. Το ότι οι σωματικές επιδόσεις εκπίπτουν ίσως σημαίνει ότι οι τρόποι που είχε βρει το άτομο για να κινείται και να εκφράζεται σωματικά πλέον δεν του ταιριάζουν και καλείται να επιννοήσει νέες κινήσεις, νέες στάσει του σώματος ώστε να μην επιβαρύνει τον οργανισμό του.

Αυτό λοιπόν που εκ πρώτης όψεως φαίνεται να είναι μια φθίνουσα πορεία των λειτουργιών του οργανισμού που βαδίζει προς το τέλος του (αίσθηση αντίστροφης μέτρησης, σκέψεις θανάτου) μπορεί να ιδωθεί ως αφορμή για την πρόσκληση του καινούριου στη ζωή μας.

Το καινούριο προσκαλείται σε όλα τα επίπεδα. Ο τρόπος και οι ρυθμοί της ζωής αλλάζουν διαμορφώνοντας ένα νέο είδος επικοινωνίας ανάμεσα στο μεσήλικο ζευγάρι. Η αυτονόμησή του (του ζευγαριού) από το σύστημα των παιδιών δημιουργεί νέες προτεραιότητες και ευκαιρίες για ένα ξαναζέσταμα της σχέσης. Έτσι σε αντιδιαστολή με τον όρο άδεια φωλιά προσφάτως έχει προταθεί ο όρος

ευρύχωρη φωλιά. Ο οργανισμός, σε όλα τα επίπεδα καταλαμβάνει το χώρο που του αναλογεί για να αξιοποιήσει όλο το δυναμικό του. Αν αντιδιαστείλλουμε τη σταθερότητα και τη διατήρηση των κατακτήσεων που εμφανίζεται σε αυτό το ηλικιακό στάδιο με την έκρυθμη αβεβαιότητα, την έντονη αναζήτηση ταυτότητας και τις αγωνίες για την επιλογή συντρόφου και την καθιέρωση σε ένα χώρο εργασίας που συνοδεύουν την εφηβεία και την ενηλικίωση φαίνονται εμφανή τα πλεονεκτήματα και η κομψότητα της μέσης ηλικίας.

Με όσα αναφέρθηκαν δε θέλουμε να υποτιμήσουμε τη σημασία που έχει η μέση ηλικία ως περίοδος συνειδητοποίησης και απολογισμού, αλλά να τονίσουμε την ανάγκη που έρχεται ως απάντηση σε αυτή τη συνειδητοποίηση: ανάγκη θέασης του εαυτού με καινούρια ματιά.

Έναν άλλο, πιο καλλιτεχνικό τρόπο επιλέγει ο Βραζιλιάνος ποιητής Mario de Adrande για να μας πει το ίδιο:

«Μέτρησα τα χρόνια μου και συνειδητοποίησα, ότι μου υπολείπεται λιγότερος χρόνος ζωής απ’ ότι έχω ζήσει έως τώρα…Αισθάνομαι όπως αυτό το παιδάκι που κέρδισε μια σακούλα καραμέλες: τις πρώτες τις καταβρόχθισε με λαιμαργία αλλά όταν παρατήρησε ότι του απέμεναν λίγες, άρχισε να τις γεύεται με βαθιά απόλαυση...»

Γράφει η Καραγιάννη Γωγώ, Ψυχολόγος - Ψυχοθεραπεύτρια, Ειδικός Παιδαγωγός