«Από αυτό προκύπτει και η απορία αν η ευδαιμονία είναι κάτι που μπορεί να διδαχθεί ή αποκτάται με τη συνήθεια ή με κάποιον άλλο τρόπο άσκησης ή από κάποια θεϊκή μοίρα ή χάρη στην τύχη.»
Αριστοτέλης, Ἠθικὰ Νικομάχεια 1099b9-11
Είναι η «ευτυχία» θέμα τύχης; Εξαρτάται η ευτυχία μας από τα απρόβλεπτα γεγονότα που θα συμβούν κατά τη διάρκεια της ζωής μας ή όχι; Αν η ευδαιμονία μας δεν εξαρτάται από εμάς και τις προσωπικές μας ενέργειες, αλλά από εξωτερικούς παράγοντες, τότε πώς θα μπορούσαμε να ευτυχήσουμε; Αυτά είναι μερικά από τα ερωτήματα που θέτει ο Αριστοτέλης προτού εκθέσει τη θεωρία της ευδαιμονίας του.
Η φιλοσοφία έχει κάνει ήδη το βήμα προς αυτή την κατεύθυνση με τον Σωκράτη να θεωρεί ότι η σοφία είναι ευτυχία (Πλάτωνας, Ευθύδημος, 279d) και η διεισδυτική αριστοτελική σκέψη, συνεχίζει από εκεί. Δεν αρκεί να μάθουμε την αρετή, αλλά να γίνουμε ενάρετοι (1103b26-31). Κατά τον ίδιο τρόπο, πρέπει να μάθουμε πώς να ευτυχούμε. Ωστόσο, οι άνθρωποι δεν έχουν πειστεί ακόμη για τη δύναμή τους να διαχειρίζονται τις καταστάσεις που τους αφορούν και πράγματι δεν είναι όλοι σε θέση να το κάνουν. Η άποψη των ποιητών ότι οι θεοί καθορίζουν την τύχη των ανθρώπων (οι οποίοι δεν φέρουν μερίδιο ευθύνης για τις θεϊκές αποφάσεις) δεν απαντά στις απαιτήσεις του ορθού λόγου. Ο Αριστοτέλης θέλει να αντιπαρέλθει τις λαϊκές δοξασίες και να καταστήσει τον άνθρωπο αυτόνομο ακόμη και ως προς την ευδαιμονία του, αλλά θα πρέπει να αναμετρηθεί μαζί τους. Για τον ίδιο, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η ευδαιμονία είναι μία σταθερή κατάσταση, επομένως δεν μπορεί να υπόκειται στις μεταβολές της ζωής. Της ζωής που επιλέγει ο καθένας να ζήσει:
«Φαίνεται όμως ότι η ευδαιμονία, ακόμη κι αν δεν είναι θεόσταλτη, αλλά αποκτάται μέσω της αρετής και με κάποια διδασκαλία ή με άσκηση, ανήκει στα πιο θεϊκά πράγματα. Γιατί το έπαθλο και ο σκοπός της αρετής φαίνεται να είναι κάτι άριστο, θεϊκό και μακάριο. Και είναι κοινό για πολλούς. […] Αν πάλι είναι αυτό καλύτερο παρά να είσαι ευδαίμων από τύχη, είναι λογικό έτσι να είναι, όπως σ’ αυτά που συμβαίνουν σύμφωνα με τη φύση, που γίνονται με τον καλύτερο τρόπο, το ίδιο και τα έργα της τέχνης και από οποιαδήποτε αιτία και περισσότερο από την άριστη. Το να παραχωρήσουμε όμως στην τύχη το μεγαλύτερο και το ωραιότερο από όλα τα πράγματα θα ήταν μέγα λάθος.»
Αριστοτέλης, Ἠθικὰ Νικομάχεια 1099b14-25
Η αστάθεια της τύχης, όπως είναι φυσικό, συγκρούεται με τη σταθερότητα της ευδαιμονίας που είναι ο στόχος. Εξάλλου, αν παρακολουθούσαμε τις αλλαγές της τύχης που συμβαίνουν σε έναν άνθρωπο, η άποψή μας γι’ αυτόν θα άλλαζε ανάλογα με τα συμβάντα. Ανάλογα με τη στιγμή, θα εμφανιζόταν τη μια ευδαίμων και την άλλη δυστυχής :
«Είναι φανερό ότι αν ακολουθήσουμε τις μεταβολές της τύχης, πολλές φορές θα αποκαλούμε τον ίδιο άνθρωπο ευδαίμονα και δυστυχή, παρουσιάζοντας έτσι τον ευδαίμονα σαν ένα είδος χαμαιλέοντα με σαθρά θεμέλια. Ή μήπως δεν είναι καθόλου σωστό να παρακολουθούμε τις μεταβολές της τύχης; Διότι, δεν εξαρτάται από αυτές το να ζούμε καλά ή άσχημα, αλλά ο ανθρώπινος βίος τις χρειάζεται, και, όπως είπαμε, οι κυριότερες για την ευδαιμονία είναι οι ενέργειες που γίνονται σύμφωνα με την αρετή, ενώ οι αντίθετες οδηγούν στο αντίθετο αποτέλεσμα.»
Αριστοτέλης, Ἠθικὰ Νικομάχεια 1100b4-11
Ο Αριστοτέλης είναι ρεαλιστής. Ζει μέσα στον κόσμο και τον παρατηρεί. Δεν είναι δυνατό να αγνοήσει τις δυστυχίες που είναι μέρος της ζωής μας. Τι γίνεται τότε; Πώς βοηθούν οι κατ’ αρετήν ενέργειες το άτομο;
Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη, οι αρετές (ηθικές και διανοητικές) είναι αυτές που θα του δώσουν τη σταθερότητα που χρειάζεται κάποιος για να ευτυχήσει. Ο ευδαίμων είναι εκείνος που (παρά το ευμετάβλητο του βίου) έχει τον έλεγχο των πράξεών του. Πορεύεται με γνώμονα τον ορθό λόγο, γνωρίζοντας ότι τα εξωτερικά συμβάντα μπορεί να επηρεάσουν τη διάθεσή του, αλλά όχι το λογικό του. Ο ευδαίμων (εν μέσω δυστυχιών δικών του ή των φίλων και συγγενών του) γνωρίζει ότι η καλή ή κακή τύχη δεν έχουν διάρκεια, ενώ η ευδαιμονία έχει. Και εξαρτάται από τον ίδιο, από τον χαρακτήρα δηλαδή που έχει διαμορφώσει:
«Αυτά που συμβαίνουν κατά τύχη είναι πολλά και διαφέρουν μεταξύ τους ως προς μέγεθος και τη σπουδαιότητα. Τα μικρά ευχάριστα γεγονότα, ομοίως και τα δυσάρεστα, είναι φανερό ότι δεν μεταβάλλουν την ισορροπία της ζωής, ενώ τα μεγάλα και πολλά ευτυχή γεγονότα θα κάνουν τον βίο περισσότερο ευτυχισμένο (μακαριώτερον), (αφού από τη φύση τους ομορφαίνουν τη ζωή και η χρήση τους μπορεί να γίνει ωραία και σπουδαία). Όταν όμως συμβαίνουν τα αντίθετα, συνθλίβουν και καταπιέζουν την ευτυχία (τὸ μακάριον)· γιατί επιφέρουν λύπες και εμποδίζουν πολλές ενέργειες. Αλλά ακόμη και σ’ αυτές τις περιπτώσεις λάμπει η ομορφιά (διαλάμπει τὸ καλόν), όταν κάποιος υποφέρει τις πολλές και μεγάλες ατυχίες, όχι εξαιτίας της αναλγησίας του, αλλά επειδή είναι γενναίος και μεγαλόψυχος.»
Αριστοτέλης, Ἠθικὰ Νικομάχεια 1100b14-22
Οι δυστυχισμένες στιγμές παρέρχονται και οι ευτυχισμένες το ίδιο. Η τύχη (καλή ή κακή) δεν γνωρίζει από νομοτέλεια. Η σταθερότητα που προσδίδουν οι διανοητικές και ηθικές αρετές στη συμπεριφορά θα διαμορφώσουν τον χαρακτήρα μας. Οι πράξεις μας πηγάζουν από εμάς και το πώς θα ζήσουμε είναι επιλογή μας. Η σταθερότητα του χαρακτήρα αντιστέκεται τη μεταβλητότητα των πραγμάτων.
«Ούτε ασταθής ούτε ευμετάβλητος είναι όμως ο ευδαίμων· γιατί ούτε μετακινείται εύκολα από την ευδαιμονία, ούτε από συνηθισμένες ατυχίες, αλλά μόνο από μεγάλες και πολλές, από τις οποίες δεν θα μπορούσε να γίνει πάλι ευδαίμων σε μικρό χρονικό διάστημα, αλλά σε μεγάλο και μόνο αν κατορθώσει μεγάλα και όμορφα πράγματα. Τι μας εμποδίζει λοιπόν να ονομάσουμε ευδαίμονα εκείνον που ενεργεί σύμφωνα με την τέλεια αρετή και κατέχει σε ικανοποιητικό βαθμό εξωτερικά αγαθά όχι για κάποιο τυχαίο χρονικό διάστημα αλλά για ολόκληρη τη ζωή του;»
Αριστοτέλης, Ἠθικὰ Νικομάχεια 1101a8-16
Το να ζήσουμε δεν είναι επιλογή μας. Το πώς θα ζήσουμε όμως εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από εμάς τους ίδιους και κυρίως από το πόσο έχουμε εξετάσει τη ζωή μας, ώστε να γνωρίσουμε τον εαυτό μας και να αλλάξουμε τη ζωή μας. Η ευδαιμονία προϋποθέτει το να γνωρίζουμε ποιοι είμαστε και πού θέλουμε να φτάσουμε. Αντί να περιμένουμε λοιπόν την τύχη των ανθρώπων και τη μοίρα των θεών μπορούμε να πλάσουμε οι ίδιοι τον εαυτό μας, ώστε να γίνουμε μακάριοι. Όσο μακάριοι μπορούν να είναι οι άνθρωποι:
«Επειδή το μέλλον μας είναι άδηλο, ενώ θεωρούμε την ευδαιμονία σκοπό (τέλος) και τέλειο αγαθό σε κάθε περίπτωση καθολικά. Αν πράγματι έτσι έχουν τα πράγματα, θα πούμε ευτυχισμένους (μακαρίους) εκείνους από τους ζωντανούς στους οποίους υπάρχουν και θα υπάρχουν όσα έχουμε αναφέρει, ευτυχισμένους (μακαρίους) ως ανθρώπους»
Αριστοτέλης, Ἠθικὰ Νικομάχεια 1101a19-21
Ο Αριστοτέλης αλλάζει ορολογία: Οι άνθρωποι μπορούν λοιπόν να είναι μακάριοι εν ζωή. Υπάρχει όμως ευτυχία στον θάνατο; Μπορεί ο πεθαμένος να είναι μακάριος; Ο Αριστοτέλης δεν θα αφήσει τίποτε ανεξέταστο. Θα αφιερώσει το επόμενο κεφάλαιο στην έρευνα της ευτυχίας του πεθαμένου, απαντώντας στις λαϊκές δοξασίες με τον ορθό λόγο. Παίζει η τύχη ρόλο στην ευτυχία των νεκρών; Αυτό το ερώτημα θα απασχολήσει στη συνέχεια το μυαλό του φιλοσόφου.
* Η Δρ. Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας του βιβλίου Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2022
Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.
