«Κάθε φορά που αισθάνεσαι πόνο έχε πρόχειρο ότι αυτό δεν είναι ούτε υποτιμητικό (αἰσχρόν) ούτε κάνει χειρότερη τη διάνοια που είναι αυτή που κυβερνά· ούτε όμως τη βλάπτει όσο είναι λογική και κοινωνική. Στις περιπτώσεις των περισσότερων πόνων αυτό που είπε ο Επίκουρος θα σε βοηθήσει, ότι ο πόνος δεν είναι αφόρητος ούτε αιώνιος, αν θυμάσαι ότι έχει όρια και δεν προσθέτεις άλλα. Και να θυμάσαι και αυτό, ότι πολλά από αυτά που φέρνουν πόνο και προκαλούν ενοχλήσεις διαφεύγουν την προσοχή μας· όπως το να νυστάζεις και το να καίγεσαι από τη ζέστη και το να μην έχεις όρεξη· όταν δυσφορείς με κάτι από αυτά, λέγε στον εαυτό σου ότι ενδίδεις στον πόνο.»
Μάρκος Αυρήλιος, Τα εις εαυτόν 7.64
Όταν ο Μάρκος Αυρήλιος καταγράφει στο ημερολόγιό του τις εσώτερες σκέψεις του για να παραμείνει άνθρωπος μέσα στη δίνη του πολέμου, δεν ξεχωρίζει φιλοσοφίες. Ο Ρωμαίος αυτοκράτορας, ακολουθώντας τον Στωικό βίο, αναζητεί την ηρεμία και αταραξία οι οποίες προϋποθέτουν όχι απλώς την αποφυγή του πόνου αλλά την τιθάσευσή του. Οι Στωικοί εξαιρούν τον πόνο από τη ζωή τους, καθιστώντας τον εξωτερικό συμβάν που δεν σχετίζεται με την ευδαιμονία ή την καλή ροή του βίου τους (εὐδαιμονία δ’ ἐστίν εὔροια βίου).
Δεν θα μπορούσε ωστόσο να μην παρατηρήσει κάποιος ότι όσον αφορά τον πόνο ο Μάρκος Αυρήλιος, αν και Στωικός, δεν ανατρέχει στον Ζήνωνα Κιτιέα, ιδρυτή του Στωικισμού. Για την ακρίβεια, το όνομα του Ζήνωνα δεν αναφέρεται ποτέ στο διάσημο πλέον έργο Τα εις εαυτόν, όπως των άλλων Στωικών (του Χρύσιππου ή του Επίκτητου για παράδειγμα). Ακόμη πιο περίεργο είναι το γεγονός ότι ο Μάρκος αναφέρεται στην Πλατωνική Πολιτεία (9.29) και όχι στην Πολιτεία του Ζήνωνα (την απάντησή του ιδρυτή του Στωικισμού στον Πλάτωνα). Αλλά ο Μάρκος Αυρήλιος ακολουθεί μία φιλοσοφία η οποία τον οπλίζει με τη δύναμη να αντεπεξέλθει στα δεινά, χωρίς αυτό να συνεπάγεται ότι οι αρχές της δεν απαντώνται και σε άλλους φιλοσόφους. Και, όπως φαίνεται, ο Επίκουρος είναι ο πλέον κατάλληλος να μιλήσει για τη διαχείριση του πόνου. Ως εκ τούτου, ο ίδιος δεν διστάζει να συμβουλεύσει τον εαυτό του με τη διδασκαλία του Επίκουρου, αδιαφορώντας για την εμπάθεια μεταξύ των δύο Σχολών, όπως και ο Σενέκας.
Το δίπολο ηδονής-πόνου είναι κεντρικό στην Επικούρεια φιλοσοφία. Αναμφίβολα, σκοπός είναι η ηδονή. Ωστόσο, η ηδονή είναι αναγκαία για την αποφυγή του πόνου. Ο Επίκουρος εξηγεί στον Μενοικέα:
«Γιατί τότε έχουμε ανάγκη την ηδονή, όταν εξαιτίας της απουσίας της αισθανόμαστε πόνο· όταν δεν αισθανόμαστε πόνο, δεν έχουμε πλέον την ανάγκη της ηδονής. […] Όταν λοιπόν λέμε ότι ο σκοπός βρίσκεται στην ηδονή, δεν εννοούμε τις ηδονές των ασώτων και τις απολαύσεις που εδράζουν σ’ αυτές, όπως λένε κάποιοι επειδή αγνοούν και δεν συμφωνούν ή παραλαμβάνουν κακώς τα διδάγματά μας, αλλά το να μην αισθάνεται πόνο το σώμα και να μην βρίσκεται σε ταραχή η ψυχή.»
Επίκουρος, Επιστολή προς Μενοικέα 128-132
Αντιθέτως για τους Στωικούς σκοπός δεν είναι η ηδονή αλλά η αρετή. Για την ακρίβεια, η ηδονή δεν περιλαμβάνεται ούτε στα καλά -όπως και ο πόνος δεν περιλαμβάνεται στα κακά. Ο πόνος είναι αδιάφορος όπως και η ηδονή.
«Θάνατος και ζωή, δόξα και ασημότητα (ἀδοξία), πόνος και ηδονή, πλούτος και φτώχεια, όλα αυτά συμβαίνουν στους ανθρώπους, και στους καλούς και στους κακούς, χωρίς να είναι ούτε ωραία ούτε άσχημα (οὔτε καλὰ ὄντα οὔτε αἰσχρά) επομένως δεν είναι ούτε καλά ούτε κακά (οὔτ᾿ ἄρ᾿ ἀγαθὰ οὔτε κακά ἐστιν).»
Μάρκος Αυρήλιος, Τα εις εαυτόν 2.11
Εφόσον η ηδονή ανήκει στα αδιάφορα, δεν μπορεί να αποτελεί τον σκοπό των ανθρώπινων πράξεων. Αυτή είναι μία βασική διαφορά μεταξύ των δύο φιλοσοφιών. Η αφετηρία ωστόσο είναι κοινή. Η αποφυγή του πόνου. Για τον Επίκουρο, η αποφυγή του πόνου έχει στόχο την ηδονή, καθώς η απονία του σώματος (και η αταραξία της ψυχής) συνιστούν την ηδονή. Ο πόνος πρέπει να αποφεύγεται για χάρη της ηδονής που είναι ο σκοπός. Αντιθέτως για τους Στωικούς, και τα δύο είναι αδιάφορα προς την αρετή. Ο Μάρκος Αυρήλιος γνωρίζει τον Επίκουρο, αλλά δεν ακολουθεί (όπως και ο Σενέκας) την πολεμική στάση απέναντι στα διδάγματά του. Οι Στωικοί ούτε αποφεύγουν τον πόνο ούτε επιδιώκουν την ηδονή, αλλά απομονώνουν την αίσθηση του πόνου και της ηδονής με τη δύναμη του ηγεμονικού, δηλαδή του νου. Γράφει ο Μάρκος Αυρήλιος:
«Να παρατηρείς τις αιτίες των πραγμάτων απογυμνωμένες από τον φλοιό τους· τι είναι· πόνος· τι είναι ηδονή· τι είναι ο θάνατος· τι είναι δόξα· ποιος δεν είναι το αίτιο της ανησυχίας του· πώς κανένας δεν εμποδίζεται από κάποιον άλλον· ότι όλα είναι στην αντίληψή μας (υπόληψις).»
Μάρκος Αυρήλιος, Τα εις εαυτόν 12.8
Αυτό που ενδιαφέρει τον φιλόσοφο αυτοκράτορα δεν είναι μόνο τα λόγια αλλά κυρίως οι πράξεις. Τα διδάγματα του Επίκουρου ήταν σε συμφωνία με τις πράξεις του. Ο Επίκουρος όπως και ο Σωκράτης και ο Ζήνων και πολλοί άλλοι φιλόσοφοι ζούσαν έναν φιλοσοφικό βίο. Χωρίς να ενδίδουν στον πόνο (και πολλές φορές ούτε στην ηδονή). Γι’ αυτό ο Μάρκος δεν διστάζει να μελετήσει τα διδάγματα του Επίκουρου. Γιατί να τα απορρίψει εκ των προτέρων; Ο σκοπός είναι διαφορετικός, αλλά η απουσία του πόνου είναι κοινό στοιχείο της Στωικής και Επικούρειας φιλοσοφίας. Ο Επίκουρος υπέφερε στη ζωή του (ο θάνατός του ήταν επακόλουθο της δυσουρίας και δυσεντερίας) αλλά είχε τιθασεύσει τον σωματικό πόνο με το δικό του ηγεμονικόν, τον νου. Το ίδιο επιθυμεί και ο Μάρκος γι’ αυτό καταγράφει τον Επίκουρο:
«Ο Επίκουρος λέει ότι ‘Στην αρρώστια μου οι συζητήσεις δεν αφορούσαν τα πάθη του σώματος ούτε συζητούσα για κάτι τέτοιο με όσους με επισκέπτονταν, αλλά όπως προηγουμένως συνέχιζα να μιλώ για τη φυσική θεωρία και ερευνούσα τα σχετικά με αυτό, πώς η διάνοια που μετέχει σ’ αυτές τις κινήσεις της ασήμαντης σάρκας (σαρκιδίῳ) μένει ατάραχη και διατηρεί το δικό της αγαθό. […] Τα ίδια μ’ αυτόν [τον Επίκουρο] στην αρρώστια, να κάνεις κι εσύ αν αρρωστήσεις και σε όποια άλλη περίσταση· επειδή το να μην απομακρυνθείς από τη φιλοσοφία ό,τι κι αν συμβεί, και το να μην φλυαρείς με ανίδεους και με εκείνους που δεν γνωρίζουν τη φυσική θεωρία είναι κοινό κάθε φιλοσοφικής σχολής (πάσης αἱρέσεως).»
Μάρκος Αυρήλιος, Τα εις εαυτόν 9.41
Ο Μάρκος κρατάει από τον Επίκουρο τη στάση του απέναντι στον πόνο. Η κατάκτηση της ευδαιμονίας, όπως κι αν αυτή ορίζεται, δεν επιτρέπει στον άνθρωπο να υποφέρει. Η ανθρώπινη προσπάθεια επιβολής του νου στην ασήμαντη σάρκα δεν είναι ακατόρθωτη. Ο Στωικός φιλόσοφος δεν μπορεί να απορρίψει τον Επίκουρο για κανέναν λόγο. Η φιλοσοφία ενώνει τους ανθρώπους, δεν τους χωρίζει σε σχολές. Η φιλοσοφία οδηγεί στην ευδαιμονία:
«Ο χρόνος του ανθρώπινου βίου είναι μια στιγμή, η ουσία του σε ροή, η αίσθηση αμυδρή, η σύνθεση του σώματος φθαρτή, η ψυχή σβούρα, η τύχη ακατανόητη, η φήμη αδιόρατη. Με λίγα λόγια, όλα όσα ανήκουν στο σώμα είναι σαν ποτάμι, ενώ όσα ανήκουν στην ψυχή είναι όνειρο και καπνός, η ζωή είναι πόλεμος και διαμονή ξένου, η δε υστεροφημία λήθη. Τι μπορεί λοιπόν να μας καθοδηγήσει στον δρόμο; Ένα μόνο πράγμα, η φιλοσοφία.»
Μάρκος Αυρήλιος, Τα εις εαυτόν 2.17
***
Η Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας του βιβλίου Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2022
Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.
