Αριστοτέλης: Δεν υπάρχει ευδαιμονία χωρίς φίλους

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη σκοπός της ζωής είναι η ευδαιμονία. Η θεωρία του αναλύεται στα Ηθικά Νικομάχεια, το πιο μακροσκελές φιλοσοφικό έργο αφιερωμένο στην ευτυχία, όπου σε δέκα βιβλία ο συγγραφέας εκθέτει ενδελεχώς τη θεωρία του για να καταδείξει ότι η ευδαιμονία δεν είναι ουτοπία. Όσοι νομίζουν ότι η ευδαιμονία είναι θέμα τύχης πλανώνται.

«Φαίνεται ότι η ευδαιμονία, ακόμη και αν δεν είναι σταλμένη από τον θεό, αλλά προκύπτει μέσω αρετής και κάποιας μάθησης ή άσκησης, είναι από τα πιο θεϊκά πράγματα. […] Μπορεί να είναι και πολύ κοινό πράγμα. Επειδή είναι δυνατό να υπάρξει σε όλους όσοι δεν είναι ατελείς ως προς την αρετή, μέσω μάθησης και επιμέλειας.»

Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια 1099b14-19

Ως εκ τούτου, ήδη από το πρώτο βιβλίο προετοιμάζει τους μαθητές του ότι η ευδαιμονία διδάσκεται και καλλιεργείται. Στα Ηθικά Νικομάχεια λοιπόν ο συγγραφέας θα συζητήσει τις αρετές, πρώτα τις ηθικές και στη συνέχεια τις διανοητικές, έως ότου στο τέλος του 7^ου βιβλίου η συζήτηση για την ευδαιμονία παίρνει άλλη τροπή. Ο συγγραφέας αποφασίζει να μιλήσει για τη φιλία. Κατά τη συνήθη του μέθοδο αρχικά δείχνει να απορεί. Είναι αρετή ή όχι η φιλία;

«Έπειτα από αυτά ακολουθεί η πραγμάτευση της φιλίας. Επειδή είναι κάποιο είδος αρετής ή είναι συνυφασμένη με την αρετή, είναι επίσης πάρα πολύ αναγκαία στη ζωή. Γιατί κανένας δεν θα επέλεγε να ζει χωρίς φίλους και ας είχε όλα τα υπόλοιπα αγαθά.»

Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια 1155a3-6

Ο Αριστοτέλης δεν είναι ο πρώτος που διακρίνει τη σπουδαιότητα της φιλίας. Οι περισσότεροι φιλόσοφοι είχαν συνειδητοποιήσει την αξία της αλλά ο Σταγειρίτης γίνεται αυτός που κατανοεί ότι κανένα από τα αγαθά ή και όλα μαζί δεν είναι αρκετά για την ευδαιμονία, αν απουσιάζουν οι φίλοι. Η ζωή χωρίς φίλους δεν είναι ευδαίμων. Συνεπώς, δεν πρέπει να προκαλεί εντύπωση το γεγονός ότι ακολουθούν δύο βιβλία που ερευνούν τη φιλία, τα είδη της, την ορθή συμπεριφορά των φίλων και την αγάπη που πρέπει να διέπει την ολοκληρωμένη φιλία μεταξύ ανθρώπων. Έως τώρα οι φιλόσοφοι αναζητούσαν την ευδαιμονία θέτοντας ως προϋπόθεση την αυτάρκεια του ατόμου. Ο Αριστοτέλης ωστόσο για πρώτη φορά εισάγει στην εξίσωση της αυτάρκειας τη φιλία ως μέγιστο αγαθό. Χρειαζόμαστε τους άλλους, χωρίς εκείνους δεν είμαστε αυτάρκεις.

Και στα Πολιτικά ο συγγραφέας διατείνεται ότι η αυτάρκεια είναι ο σκοπός και το μέγιστο αγαθό (ἡ δ᾽ αὐτάρκεια καὶ τέλος καὶ βέλτιστον) η οποία εξασφαλίζεται μέσα στην κοινωνία των ανθρώπων. Αυτό συμβαίνει διότι ο άνθρωπος είναι «φύσει πολιτικὸν ζῷον» (Πολιτικά, 1253a2-3, 7-8) προορισμένο να ζει σε κοινωνίες περισσότερο από τα άλλα ζώα, καθώς μόνο ο άνθρωπος έχει το χάρισμα του λόγου:

«Η κραυγή είναι γνώρισμα του δυσάρεστου και του ευχάριστου (ἡ μὲν οὖν φωνὴ τοῦ λυπηροῦ καὶ ἡδέος ἐστὶ σημεῖον), γι’ αυτό υπάρχει και στα άλλα ζώα. […] Ο λόγος όμως φανερώνει το συμφέρον και το βλαβερό, κατά συνέπεια το δίκαιο και το άδικο. […] Εκείνος που δεν μπορεί να ζήσει στην κοινωνία ή δεν χρειάζεται τίποτε επειδή έχει αυτάρκεια δεν αποτελεί μέρος της πόλης, συνεπώς είναι ή θηρίο ή θεός.»

Αριστοτέλης, Πολιτικά 1253a10-29

Ανάμεσα στους άλλους θα αναζητήσουμε τους φίλους μας. Στη Ρητορική ο φιλόσοφος παρεμπιπτόντως αναφέρεται στη φιλία και διευκρινίζει την έννοια του φίλου. Η φιλία είναι αμοιβαίο συναίσθημα ανάμεσα σε ανθρώπους που επιθυμούν το καλύτερο για τον άλλο. Οι φίλοι μοιράζονται τα ίδια συναισθήματα χαράς και λύπης:

«Έστω ότι αγαπώ κάποιον σημαίνει ότι επιθυμώ γι’ αυτόν αυτά που θεωρούνται καλά για χάρη εκείνου και όχι του εαυτού μου και του τα παρέχω όσο μπορώ. Φίλος είναι αυτός που αγαπά και αυτός που αγαπιέται το ίδιο (φίλος δέ ἐστιν ὁ φιλῶν καὶ ἀντιφιλούμενος). Φίλοι θεωρούνται όσοι έχουν αυτή τη σχέση με τους άλλους. Με βάση αυτά που είπαμε είναι αναγκαίο ο φίλος να είναι αυτός που χαίρεται με τα καλά και λυπάται με τα δυσάρεστα, όχι για άλλο λόγο αλλά για χάρη του φίλου του. Διότι όλοι χαίρονται όταν συμβαίνουν αυτά που θέλουν και λυπούνται με τα αντίθετα, συνεπώς απόδειξη της επιθυμίας είναι οι λύπες και οι ηδονές (ὥστε τῆς βουλήσεως σημεῖον αἱ λῦπαι καὶ αἱ ἡδοναί).»

Αριστοτέλης, Ρητορική 1380b36-1381a8

Στα Ηθικά Νικομάχεια με παρόμοιο τρόπο δείχνει να αναρωτιέται: Μπορούμε να ζήσουμε χωρίς φίλους; Η απάντηση είναι σαφώς αρνητική. Η φιλία όχι μόνο τοποθετείται πάνω από τις υπόλοιπες αρετές αλλά επιπλέον συγκρίνεται με τη δικαιοσύνη (τη μέγιστη πλατωνική αρετή) για να την υπερκεράσει:

«Αν οι άνθρωποι είναι φίλοι, δεν χρειάζονται τη δικαιοσύνη, όταν όμως είναι δίκαιοι έχουν ανάγκη τη φιλία. Και το πιο έξοχο δίκαιο πράγμα φαίνεται να είναι και αυτό που αρμόζει στη φιλία. Γιατί δεν είναι μόνο κάτι αναγκαίο αλλά και καλό. Και αυτούς που αγαπούν τους φίλους τους τους επαινούμε, και το να έχει κάποιος πολλούς φίλους φαίνεται να είναι κάτι καλό. Επιπλέον, αυτοί που θεωρούνται καλοί άνθρωποι είναι και καλοί φίλοι.»

Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια 1155a26-31

Οι φίλοι είναι απαραίτητοι στη ζωή όλων και ανάλογα με τον σκοπό που επιδιώκουμε δημιουργούμε φιλίες. Ο Αριστοτέλης διακρίνει τρία βασικά είδη φιλίας. Πολλοί αποβλέπουν στην ωφέλεια ή την ευχαρίστηση, ωστόσο αυτά τα είδη φιλίας διαρκούν όσο οι φίλοι μας είναι χρήσιμοι ή ευχάριστοι, υποστηρίζει ο Αριστοτέλης. Το τέλειο είδος φιλίας δημιουργείται μεταξύ ανθρώπων που είναι όμοιοι στην αρετή, καθώς αυτοί επιθυμούν το καλό των φίλων τους επειδή η φύση τους είναι αγαθή. Αυτοί είναι που θα αφιερώσουν χρόνο στη φιλία, απαραίτητη προϋπόθεση για τη διατήρησή της. Όπως είναι φυσικό, στην τέλεια φιλία περιλαμβάνεται η ευχαρίστηση και η ωφέλεια.

Κατά τον Αριστοτέλη, ο καλός άνθρωπος δεν είναι μόνο για τον εαυτό του καλός αλλά και για τον φίλο του. Αυτό συνεπάγεται ότι μία τέτοια φιλία όχι μόνο δεν υπολείπεται των άλλων ειδών, αλλά περιλαμβάνει τον σκοπό τους ως συνέπεια της καλοσύνης του ατόμου. Επομένως, ο αληθινός φίλος είναι ταυτόχρονα ωφέλιμος και ευχάριστος, χωρίς τις διακυμάνσεις του τυχαίου. Αποτελεί μία μόνιμη πηγή θέλησης για τη ζωή. Οι φίλοι μάς ωφελούν και ομορφαίνουν τη ζωή μας. Γι’ αυτό ζούμε με τους άλλους. Δεν υπάρχει ευδαιμονία χωρίς τους φίλους μας.

«Επειδή η φιλία είναι επικοινωνία (κοινωνία γὰρ ἡ φιλία), και όπως είναι κάποιος με τον εαυτό του έτσι είναι και με τον φίλο. {…] Και ό,τι σημαίνει για τον καθένα να υπάρχει (τὸ εἶναι) ή αυτό για χάρη του οποίου προτιμά να ζει, μέσα σ’ αυτό θέλει να περνάει τη ζωή του με τον φίλο του. Διότι άλλοι πίνουν μαζί, άλλοι παίζουν ζάρια μαζί, άλλοι μαζί γυμνάζονται και κυνηγούν μαζί και φιλοσοφούν μαζί, και ο καθένας τους μέσα σ’ αυτά περνάει την ημέρα του κάνοντας αυτό που αγαπάει περισσότερο στη ζωή.»

Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια 1171b33-1172a6

***

Έλσα Νικολαΐδου

Καθηγήτρια Φιλοσοφίας στο ιδιωτικό αγγλικό σχολείο Med High (Κύπρος)

Συγγραφέας του βιβλίου Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2022 

Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.

Φωτογραφία: Alone 2. Kumtag Desert, Xinjiang Province, China.