Στην κωμωδία του Ουίλιαμ Σαίξπηρ “Ο Έμπορος της Βενετίας” η ηρωίδα του έργου Πόρτια τραγουδά:
“Πες μου, από που προέρχεται η ερωτική επιθυμία…
από την καρδιά ή το κεφάλι…;”
Αν κοιτάξετε τις κάρτες για την Ημέρα του Αγίου Βαλεντίνου, είναι ξεκάθαρο ότι η αγάπη γεννιέται στην καρδιά και όχι στο κεφάλι. Όλες οι κάρτες έχουν κόκκινες καρδιές επάνω τους. Αλλά κάνουν όλοι λάθος. Η αγάπη, στην πραγματικότητα, ζει στον εγκέφαλο.
Η ασημαντότητα της καρδιάς για την αγάπη έχει αποδειχθεί επαρκώς από τους χειρουργούς μεταμοσχεύσεων καρδιάς. Οι λήπτες καρδιακών μοσχευμάτων δεν ερωτεύονται τους εραστές των νεκρών δοτών, παρά το τι βλέπουμε απ' το Χόλυγουντ. Σίγουρα αυτό αποδεικνύει ότι κάπου αλλού κατοικεί η αγάπη και όχι στην καρδιά.
Περαιτέρω υποστήριξη για το πραγματικό σπίτι της αγάπης προέρχεται από τη νευροεπιστήμη. Αυτή δείχνει ότι αγάπη είναι μια σύνθετη λειτουργία, η οποία περιλαμβάνει την αξιολόγηση, τα κίνητρα που κατευθύνονται από στόχους, την ανταμοιβή, την αυτοαναπαράσταση και την εικόνα του σώματος - κανένα από τα οποία δεν μπορεί να βρεθεί στην καρδιά.
Στον σωστό δρόμο
Ιστορικά, η λανθασμένη απόδοση της αγάπης στην καρδιά μπορεί να εντοπιστεί στους αρχαίους Αιγύπτιους της τρίτης χιλιετίας π.κ.χ.. Θεωρούσαν ότι η καρδιά είναι η έδρα της σκέψης, της μνήμης, της βούλησης και του συναισθήματος. Οι καρδιές, τα στομάχια και τα έντερα θεωρούνταν σημαντικά για τη μετά θάνατον ζωή, αλλά όχι ο εγκέφαλος. Πριν από την ταφή, οι αρχαίοι Αιγύπτιοι αδιαφορούσαν για τον εγκέφαλο, οπότε για χιλιετίες ενταφίαζαν τους φαραώ χωρίς εγκέφαλο για τη… μεταθανάτια ζωή τους.
Το πρόβλημα με τον εγκέφαλο είναι ότι, σε αντίθεση με την καρδιά, δεν φτερουγίζει όταν οι ερωτευμένοι φιλιούνται.
Ο επιστήμονας που πιστώνεται με την ανακάλυψη της σχέσης μεταξύ του νου και του εγκεφάλου ήταν ο Αλκμαίων (περίπου 520-450 π.κ.χ., πιθανώς μαθητής του Πυθαγόρα), ο οποίος έζησε στην ελληνόφωνη αποικία του Κρότωνα (Κροτόνε της σημερινής νότιας Ιταλίας). Πιστεύεται ότι ο Αλκμαίων οδηγήθηκε στο εκπληκτικό του συμπέρασμα παρατηρώντας ότι όλες οι αισθήσεις συνδέονται με τον εγκέφαλο μέσω δομών που μοιάζουν με κανάλια. Σήμερα τις αποκαλούμε νεύρα.
Η ιδέα του Αλκμαίωνα πιστεύεται ότι πέρασε στο νησί της Κω, όπου εργαζόταν ο Ιπποκράτης (460-370 π.κ.χ.), ο σημαντικότερος γιατρός της αρχαιότητας. Ο Ιπποκράτης εξέφρασε μια εκπληκτικά σύγχρονη άποψη:
Οι άνθρωποι οφείλουν να γνωρίζουν ότι από τον εγκέφαλο, και μόνο από τον εγκέφαλο, πηγάζουν οι απολαύσεις, οι χαρές, το γέλιο και τα αστεία μας, καθώς και οι λύπες, ο πόνος, οι θλίψεις και τα δάκρυα. Μέσω αυτού, ειδικότερα, σκεφτόμαστε, βλέπουμε, ακούμε και διακρίνουμε το άσχημο από το όμορφο, το κακό από το καλό, το ευχάριστο από το δυσάρεστο...
Η άποψη του Ιπποκράτη για τη σωματική προέλευση
των συναισθημάτων θα μπορούσε να διδαχθεί σε
οποιοδήποτε τμήμα νευροεπιστήμης σήμερα..
Eden, Janine and Jim/Flickr, CC BY, CC BY
Η άποψη του Ιπποκράτη θα μπορούσε να διδάσκεται σήμερα σε οποιοδήποτε τμήμα νευροεπιστήμης.
Ένα βήμα προς τα πίσω
Στη συνέχεια, τα πράγματα πήραν την κατηφόρα για τον εγκέφαλο για μεγάλο χρονικό διάστημα. Ο Πλάτων (429-347 π.κ.χ.) διατήρησε την πρωτοκαθεδρία του εγκεφάλου και του απέδωσε την έδρα της λογικής, αθάνατης ψυχής. Όμως, στην τριμερή διαίρεση της ψυχής που έκανε, μπέρδεψε τα πράγματα και απέδωσε στην καρδιά τη συναισθηματική ψυχή.
Το χειρότερο χτύπημα στον εγκέφαλο προήλθε από τον Αριστοτέλη (384-322 π.κ.χ.), ο οποίος ήταν μαθητής του Πλάτωνα, ο μεγαλύτερος κλασικός βιολόγος και πρώτος ανατόμος. Ο Αριστοτέλης παρατήρησε ότι ο άνθρωπος έχει τον μεγαλύτερο εγκέφαλο για το μέγεθος του σώματός του, αλλά παραδόξως απέδωσε στον εγκέφαλο την "πεζή" λειτουργία της κυριολεκτικής ψύξης του αίματος. Τοποθέτησε την έδρα της ψυχής στην καρδιά.
Οι απόψεις του Αριστοτέλη απορρίφθηκαν ως παράλογες από τον Γαληνό (130-201 μ.κ.χ.), ο οποίος ήταν θαυμαστής του Ιπποκράτη και υπηρέτησε ως γιατρός του Ρωμαίου αυτοκράτορα Μάρκου Αυρηλίου. Ο Γαληνός πρότεινε ότι το ψυχικό πνεύμα (νους) διέμενε στις κοιλίες του εγκεφάλου και, μέσω των νεύρων, λάμβανε αισθητηριακές πληροφορίες και έλεγχε τους μυς.
Ενώ ο Πλάτων διατηρούσε την πρωτοκαθεδρία του
εγκεφάλου για τα συναισθήματα, ο μαθητής του
Αριστοτέλης τοποθετούσε την έδρα της ψυχής
στην καρδιά. Image Editor/Flickr, CC BY
Η καρδιοκεντρική (Αριστοτέλης) και η εγκεφαλοκεντρική (Γαληνός) θεωρία της ψυχής/του νου/των συναισθημάτων μάχονταν μεταξύ τους μέχρι την αυγή της σύγχρονης επιστήμης.
Τεχνολογία και Αλήθεια
Η σύγχρονη επιστήμη όχι μόνο έχει απορρίψει την καρδιά ως έδρα της αγάπης, αλλά σημειώνει πρόοδο στον εντοπισμό συγκεκριμένων δομών του εγκεφάλου που εμπλέκονται στα ερωτικά, γνωστικά, συναισθηματικά και συμπεριφορικά στοιχεία της αγάπης.
Η πρώτη σημαντική εργασία για το θέμα αυτό δημοσιεύθηκε το 2000. Οι ερευνητές μελέτησαν την εγκεφαλική δραστηριότητα ανθρώπων που ήταν βαθιά ερωτευμένοι μέσω λειτουργικής μαγνητικής τομογραφίας, ενώ έβλεπαν φωτογραφίες των συντρόφων τους (σε σύγκριση με φίλους παρόμοιας ηλικίας και φύλου).
Η καρδιοκεντρική και η εγκεφαλοκεντρική θεωρία της ψυχής/του νου/των συναισθημάτων μάχονταν μεταξύ τους μέχρι την αυγή της σύγχρονης επιστήμης. Soffie Hicks/Flickr, CC BY
Ενεργοποιήθηκαν το caudate/putamen (περιοχή του εγκεφάλου που λαμβάνει ντοπαμίνη και εμπλέκεται με την ανταμοιβή), η μεσαία νησίδα (μια πολυαισθητηριακή περιοχή που εμπλέκεται στην κατανομή της προσοχής και στον έλεγχο του καρδιακού ρυθμού) και η πρόσθια περιφέρεια (περιοχή που εμπλέκεται στην αυτόνομη ρύθμιση, το συναίσθημα και την ψυχαναγκαστική συμπεριφορά). Η αμυγδαλή (περιοχή που εμπλέκεται στον φόβο) απενεργοποιήθηκε.
Οι ερευνητές έχουν έκτοτε επεκτείνει αυτές τις παρατηρήσεις δείχνοντας ότι η σεξουαλική επιθυμία και ο έρωτας στρατολογούν ορισμένες κοινές δομές του εγκεφάλου που προάγουν τις σωματικές αισθήσεις, την προσδοκία ανταμοιβής και την κοινωνική νόηση.
Η αντίληψη ότι η αγάπη δεν κατοικεί στην καρδιά αλλά στον εγκέφαλο είναι πλέον τόσο εδραιωμένη όσο και η θεωρία της ανθρωπογενούς υπερθέρμανσης του πλανήτη. Προφανώς, ήρθε η ώρα να εγκαταλειφθεί η λανθασμένη καρδιοκεντρική θεωρία της αγάπης και την ημέρα του Αγίου Βαλεντίνου οι ερωτευμένοι να ανταλλάσσουν εικόνες του οργάνου που είναι πραγματικά υπεύθυνο για τα συναισθήματά τους, το σχήμα του οποίου είναι εξίσου όμορφο με αυτό της καρδιάς.
***
Γιώργος Παξινός
THE CONVERSATION
