ΣΥΝΕΒΗ σ' ένα συμπόσιο στο Λονδίνο, που δόθηκε προς τιμήν ενός από τους δυο ή τρεις επιφανείς -για τη γενιά μας- Άγγλους στρατιωτικούς. Για λόγους τους οποίους θα εκθέσω στη συνέχεια, θα αποκρύψω το πραγματικό όνομά του και το βαθμό του, και θα τον αποκαλέσω Αντιστράτηγο Λόρδο Αρθουρ Σκόρσμπυ, V.C., K.C.B., και τα λοιπά και τα λοιπά.
Πόση γοητεία αποπνέει ένα δοξασμένο όνομα! Εκεί μπροστά μου καθόταν ο άνδρας, με σάρκα και οστά, για τον οποίο είχα ακούσει, κατ' επανάληψη, χιλιάδες φορές από κείνη τη μέρα τριάντα χρόνια πριν, όταν το όνομά του ξαφνικά εξακοντίστηκε στην κορυφή της φήμης και παρέμεινε δοξασμένο, με αφορμή μια μάχη της Κριμαίας. Για μένα ήταν χαρά των ματιών μου να βλέπω και να ξαναβλέπω αυτόν τον ημίθεο- να τον εξετάζω, να τον διερευνώ, να τον παρατηρώ, σημειώνοντας: τη στωικότητά του, την άνεση, την προσήνεια της φυσιογνωμίας του- την άδολη τιμιότητα που απέπνεε- την γλυκιά έλλειψη συνείδησης του μεγαλείου του, αγνοώντας ότι εκατοντάδες βλέμματα θαυμασμού εστιάζονταν πάνω του, αγνοώντας τη βαθιά, λατρεμένη, ειλικρινή αγάπη που έβγαινε από τις καρδιές όλων αυτών των ανθρώπων και κατευθυνόταν προς αυτόν.
Ο κληρικός, αριστερά μου, ήταν παλιός γνώριμος -κληρικός τώρα, αλλά είχε περάσει τη μισή ζωή του στα στρατόπεδα και στα πεδία μαχών, και ως εκπαιδευτής στο Γούλγουιτς. Ακριβώς τη στιγμή που σας περιέγραφα προηγουμένως, μια κρυφή και ασυνήθης λάμψη φώτισε τα μάτια του, και σκύβοντας μπροστά, μου ψιθύρισε εμπιστευτικά - δείχνοντας τον ήρωα του συμποσίου με μια χειρονομία:
«Μεταξύ μας - είναι τελείως ηλίθιος».
Αυτή η ετυμηγορία με εξέπληξε σφοδρά. Αν το αντικείμενό μας ήταν ο Ναπολέων, ο Σωκράτης ή ο Σολομώντας, η έκπληξή μου δεν θα ήταν μεγαλύτερη. Αλλά δυο πράγματα γνώριζα καλά: ότι ο αιδεσιμότατος ήταν άνθρωπος που λέει αλήθειες, και ότι η κρίση του για τους ανθρώπους ήταν σωστή. Γι' αυτό γνωρίζω πέρα από κάθε αμφιβολία, ότι ο κόσμος λάθευε γι' αυτόν τον ήρωα: ήταν ηλίθιος. Έτσι έπρεπε να μάθω, σε κάποια κατάλληλη στιγμή, πώς ο αιδεσιμότατος, αυτός και μόνο, είχε ανακαλύψει το μυστικό.
Μερικές μέρες αργότερα η ευκαιρία παρουσιάστηκε, και ο αιδεσιμότατος μου είπε τα εξής:
Πριν σαράντα χρόνια περίπου, ήμουν εκπαιδευτής στην στρατιωτική Ακαδημία στο Γούλγουιτς. Ήμουν παρών σε μια τάξη όταν ο νεαρός Σκόρσμπυ περνούσε την προκαταρκτική εξέταση. Γρήγορα ένιωσα λύπη· γιατί ενώ η υπόλοιπη τάξη απαντούσε έξυπνα κι ωραία, αυτός - πώς να το θέσω, δεν γνώριζε απολύτως τίποτε. Βέβαια, προφανώς ήταν καλός, και γλυκός κι αξιαγάπητος, και αβοήθητος· και γι' αυτό ήταν ακόμη πιο επώδυνο να τον βλέπω να στέκεται εκεί, ατάραχος σαν λαξευμένη πέτρα, και να δίνει απαντήσεις που επιδείκνυαν πραγματική ηλιθιότητα και άγνοια. Μέσα μου με πλημμύρισε συμπόνια γι' αυτόν. Σκέφτηκα, όταν θα ξανάρθει να εξεταστεί, θα τον απορρίψουν φυσικά· έτσι θα 'ταν απλά μια πράξη ελεημοσύνης να κάνω όσο πιο εύκολη μπορούσα την απόρριψή του. Τον πήρα παράμερα και διαπίστωσα ότι γνώριζε κάποια πράγματα για την ιστορία του Καίσαρα- και μιας και δεν γνώριζε τίποτα άλλο, ανέλαβα δουλειά και τον εκπαίδευσα σκληρά πάνω σε μια σειρά από ερωτήσεις που αφορούσαν τον Καίσαρα και πού ήξερα ότι θα μπουν σαν ερωτήσεις. Θες να με πιστέψεις; Τα πήγε καταπληκτικά την ημέρα των εξετάσεων! Τα κατάφερε, με όλο αυτό το επιφανειακό παραγέμισμα γνώσης, και μάλιστα πήρε συγχαρητήρια, ενώ άλλοι, που ήξεραν χίλιες φορές περισσότερα πράγματα, απέτυχαν. Από κάποιο παράξενο τυχερό συμβάν -ένα γεγονός που δεν συμβαίνει περισσότερο από δυο φορές σ' έναν αιώνα- δεν του έκαναν καμιά απολύτως ερώτηση πέρα από τα στενά όρια που είχε προγυμναστεί.
Ήταν καταπληκτικό. Λοιπόν, σ' όλη τη διάρκεια των εξετάσεων στάθηκα δίπλα του, με το αίσθημα που αισθάνεται μια μητέρα για το προβληματικό παιδί της· και πάντα τα κατάφερνε να διασωθεί - εντελώς σαν από θαύμα.
Τώρα, βέβαια, το πράγμα που θα τον εξέθετε και τελικά θα τον αποτέλειωνε ήταν τα μαθηματικά. Προσπάθησα να τον κάνω να αντιμετωπίσει την απόρριψη όσο λιγότερο επώδυνα ήταν δυνατόν· έτσι τον προγύμνασα και τον παραφόρτωσα, ξανά και ξανά, στα θέματα που οι εξεταστές συνήθιζαν να θέτουν, και μετά τον άφησα στην τύχη του. Λοιπόν, προσπάθησε να φανταστείς το αποτέλεσμα: προς κατάπληξή μου, πήρε άριστα! Και τον δέχτηκαν πανηγυρικά και με επαίνους.
Αν κοιμόμουνα; Δεν έκλεισα μάτι για μια βδομάδα. Η συνείδησή μου με βασάνιζε μέρα και νύχτα. Ό,τι είχα κάνει το είχα κάνει καθαρά από ευσπλαχνία, μόνο και μόνο για να απαλύνω την αποτυχία αυτού του κακόμοιρου αγοριού - ποτέ δεν μπορούσα να φανταστώ ένα τέτοιο εξωφρενικό αποτέλεσμα, όπως αυτό που συνέβη. Ένιωθα ένοχος και αξιολύπητος, όπως ο δημιουργός του Φρανκεστάιν. Ήταν ένας κουφιοκέφαλος που τον είχα βάλει σε πορεία λαμπρών προαγωγών και τεράστιων ευθυνών, και το μόνο που θα μπορούσε να συμβεί ήταν αυτός και οι υπευθυνότητές του να καταρρεύσουν με την πρώτη ευκαιρία.
Ο πόλεμος της Κριμαίας μόλις είχε ξεσπάσει. Φυσικά, πάντα θα υπάρχει ένας πόλεμος, σκέφτηκα. Δεν γίνεται να έχουμε ειρήνη για να 'χει αυτός ο γάιδαρος την ευκαιρία να πεθάνει πριν αποκαλυφθεί. Περίμενα για τον σεισμό. Και ήρθε. Και με έκανε να ανατριχιάσω όταν ήρθε. Του ανέθεσαν την αρχηγία μιας μάχιμης μονάδας. Καλύτεροι άνδρες γέρασαν και γκριζάρισαν στην υπηρεσία πριν κατορθώσουν να ανέλθουν σε έναν ανώτερο βαθμό. Ποιος μπορούσε να φανταστεί ότι θα φόρτωναν μια τέτοια ευθύνη σε τέτοιους νεαρούς και ανεπαρκείς ώμους; Θα το καταλάβαινα αν τον έκαναν απλώς ένα σαλπιγκτή· αλλά επικεφαλής; Για σκέψου το! Νόμισα ότι τα μαλλιά μου θ' άσπριζαν πριν την ώρα τους.
Και σκέψου τι έκανα - Εγώ που λάτρευα την ανάπαυση και την αδράνεια. Είπα στον εαυτό μου, είμαι υπόλογος στην πατρίδα γι' αυτό, και πρέπει να πάω μαζί του και να προστατεύσω την πατρίδα από αυτόν όσο μπορώ. Έτσι ξόδεψα το μικρό μου κεφάλαιο που είχα μαζέψει με ιδρώτα τόσα χρόνια και, μ' έναν αναστεναγμό, απόκτησα μια θέση στο σύνταγμά του, και κατευθυνθήκαμε πάραυτα στο πεδίο της μάχης.
Και εκεί - ω θεέ μου, ήταν τελείως ανώφελο. Γκάφες; Μα δεν έκανε τίποτα άλλο από γκάφες. Αλλά βλέπεις, κανείς δεν γνώριζε το μυστικό του φίλου μας, και αναγκαστικά παρερμήνευαν τις αποφάσεις του κάθε φορά - και έπαιρναν τις εντελώς ηλίθιες γκάφες του για εμπνευσμένες ιδέες· ναι, λόγω τιμής! Οι λιγότερο κακές γκάφες του θα έκαναν έναν λογικό άνθρωπο να βάλει τις φωνές· και μ' έκαναν να ουρλιάζω - και να γίνομαι θηρίο, αλλά κατ' ιδίαν. Και εκείνο που μ' έκανε να ιδρώνω από φόβο ήταν το γεγονός ότι με κάθε καινούρια γκάφα, αύξαινε την υπόληψή του! Έλεγα στον εαυτό μου, έχει ανέβει τόσο ψηλά που όταν έρθει τελικά η αποκάλυψή του, θα 'ναι σαν να πέφτει ο ήλιος από τον ουρανό.
Και έτσι συνέχιζε ν' ανεβαίνει, από βαθμό σε βαθμό, πάνω από τα νεκρά κορμιά των ανώτερων του, ώσπου τέλος, στην πιο κρίσιμη στιγμή της μάχης του —, σκοτώθηκε ο συνταγματάρχης μας, και αυτό με κοψοχόλια-σε, επειδή ο Σκόρσμπυ ήταν ο επόμενος στη διαδοχή! Τώρα, την πατήσαμε, σκέφτηκα- δεν πρόκειται να βγούμε ζωντανοί από δω.
Η μάχη ήταν εξαιρετικά κρίσιμη· οι σύμμαχοι μάχονταν σ' όλη την έκταση του μετώπου. Το σύνταγμά μας κατείχε μια θέση που ήταν ζωτικής σημασίας· μια γκάφα θα ήταν καταστροφή. Και αυτή την κρίσιμη στιγμή, τι κάνει αυτός ο αθεράπευτα ηλίθιος; Αποσύρει το σύνταγμα από τη θέση του και διατάζει επέλαση σ' ένα γειτονικό λόφο όπου δεν υπήρχε καμιά ένδειξη για την ύπαρξη του εχθρού! Έλα μας! είπα στον εαυτό μου· αυτό είναι το τέλος μας.
Και πήραμε δρόμο, και βρεθήκαμε στις παρυφές του λόγου, πριν η παράλογη κίνηση μπορούσε να επισημανθεί και να μας ανακαλέσουν. Και τι βρήκαμε; Έναν ολόκληρο ρωσικό στρατό οπισθοφυλακή! Και τι συνέβη; Μας κατατρόπωσαν; Αυτό θα γινόταν σίγουρα στις ενενήντα εννιά στις εκατό περιπτώσεις. Αλλά όχι, εκείνοι οι Ρώσοι σκέφτηκαν πως δεν μπορεί ένα μονάχα σύνταγμα να έρθει από κει τέτοια στιγμή. Πρέπει να ήταν ολόκληρος ο Αγγλικός στρατός που επιτίθονταν, και αυτό σήμαινε ότι το πανούργο σχέδιο των Ρώσων είχε αποκαλυφθεί· έτσι οπισθοχώρησαν κακήν-κακώς, και κατηφόρισαν το λόφο πανικόβλητοι, ενώ εμείς τους καταδιώκαμε, με αποτέλεσμα να διασπάσουν το κέντρο του ρωσικού στρατού στο πεδίο της μάχης και να διασπείρουν τις γραμμές του. Σε χρόνο μηδέν, έγινε η φοβερότερη ανατροπή που μπορείς να φανταστείς, και η επερχόμενη ήττα των συμμάχων μετατράπηκε σε μια σαρωτική και ένδοξη νίκη! Ο αρχιστράτηγος Κανρόμπερτ κοίταζε, ζαλισμένος από κατάπληξη, θαυμασμό και χαρά· και έστειλε αμέσως να του φέρουν τον Σκόρσμπυ, και τον αγκάλιασε και τον παρασημοφόρησε στο πεδίο, μπροστά σε όλο το στρατό!
Αλλά ποια ήταν η γκάφα του Σκόρσμπυ εκείνη τη φορά; Απλώς μπέρδεψε το δεξί με το αριστερό του χέρι - αυτό ήταν όλο. Είχε έρθει η διαταγή να οδηγήσει το σύνταγμά του και να υποστηρίξει τη δεξιά πλευρά μας· και αντί γι' αυτό, αυτός οδήγησε το στρατό πάνω στο λόφο αριστερά. Και η φήμη που κέρδισε εκείνη τη μέρα σαν μια εξαιρετική στρατιωτική ιδιοφυία, γέμισε τον κόσμο με τη δόξα του, κι αυτή η δόξα δεν θα χαθεί ποτέ όσο υπάρχουν τα σχολικά βιβλία.
Είναι καλός και γλυκός και αξιαγάπητος και ανεπιτήδευτος, όσο ένας άνθρωπος μπορεί να είναι, αλλά δεν είναι ικανός να προφυλαχτεί από τη βροχή. Αυτό είναι εντελώς αλήθεια. Είναι ο πιο μεγάλος κεφάλας στον κόσμο· και πριν μισή ώρα κανείς δεν το γνώριζε αυτό πέρα από τον ίδιο κι εμένα. Τον κυνηγούσε, μέρα παρά μέρα,χρόνο με το χρόνο, μια εξωφρενική και απίστευτη τύχη. Στάθηκε ένας λαμπρός στρατιώτης σε όλους τους πολέμους μας για μια γενιά· σ' όλη του την καριέρα δεν έκανε παρά μόνο γκάφες, και παρ' όλα αυτά δεν υπήρξε ούτε μια περίπτωση που να μην τον κάνει ιππότη ή βαρονέτο ή κάτοχο όποιου άλλου τίτλου ευγενείας. Κοίτα το στήθος του· είναι γεμάτος δικά μας και ξένα παράσημα. Μάλιστα, αγαπητέ μου, κάθε ένα απ' αυτά είναι η απόδειξη κάποιας εξωφρενικής κουταμάρας· και αν τα λάβεις όλα μαζί υπόψη, είναι η απόδειξη ότι το καλύτερο πράγμα στον κόσμο που μπορεί να συμβεί σ' έναν άνθρωπο, είναι να γεννηθεί τυχερός. Και στο ξαναλέω, όπως σου το ανέφερα και στο συμπόσιο, ο Σκόρσμπυ είναι τελείως ηλίθιος.
***
Από το βιβλίο : Αν οι καρχαρίες ήταν άνθρωποι και άλλα εξαιρετικά διηγήματα – Εκδόσεις Παρά Πέντε
Φωτογραφία: Elliott Erwitt - poland (1964)
