Μια χαρακτηριστική περίπτωση βοηθά να κατανοήσουμε πώς λειτουργούσε ο Φρόυντ ως προς το διχασμό του εγώ, την άρνηση, την απόρριψη του σώματος και της σάρκας, και ταυτόχρονα την ψυχαναγκαστική του προσήλωση σ’ αυτό που ονομάζει ψυχική ζωή: Έμμα Έκσταϊν.
Ορισμένες επιστολές προς τον Φλις μάς επιτρέπουν να παρακολουθήσουμε λεπτομερώς αυτήν την περίπτωση - καταλαβαίνουμε πως η οικογένεια του Φρόυντ, κυρίως η κόρη του, θέλησε να κρατήσει μακριά από τα βλέμματα των αναγνωστών αυτές τις σελίδες, που θέτουν σε κίνδυνο την υπόληψη του μεγάλου άνδρα...
Σ’ αυτήν την αλληλογραφία ανακαλύπτουμε ολοφάνερα στοιχεία του χαρακτήρα του, τα οποία ελάχιστα τον τιμούν: την επίμονη κακοπιστία ενός ατόμου που αρνείται να παραδεχτεί τα σφάλματά του και προτιμά να κάψει τα πάντα παρά να ομολογήσει ένα αποδεδειγμένο λάθος.
Η Έμμα Έκσταϊν είναι τριάντα ετών τον Ιανουάριο του 1895. Εδώ και δυο-τρία χρόνια ο Φρόυντ την ψυχαναλύει, γιατί, κατά τη γνώμη του, πάσχει από υστερία η οποία εκδηλώνεται με πόνους στην κοιλιακή χώρα και δυσμηνόρροια με μεγάλη αιμορραγία - προβλήματα που την ταλαιπωρούν από την εφηβεία της.
Ο Φρόυντ απορρίπτει οποιαδήποτε σωματική προσέγγιση και μάλιστα αρνείται οποιαδήποτε ιατρική εξέταση... Ποια είναι η υπόθεση του ψυχαναλυτή; Μια σεξουαλική αιτιολογία και τίποτε άλλο. Ειδικότερα, η μεγάλη φροϋδική εμμονή: η απώθηση του αυνανισμού είναι η αιτία όλων των συμπτωμάτων της.
Ας συμφωνήσουμε ότι τόσο η πράξη του αυνανισμού όσο και η απώθησή της δημιουργούν νευρώσεις με τον ίδιο τρόπο, κάτι που μαρτυρούν δύο περιπτώσεις, ο ασθενής με την ψυχροφόρο και η εν λόγω πελάτισσα... Έτσι όμως δεν υπάρχει επιλογή: είτε κανείς αυνανίζεται, είτε δεν αυνανίζεται, έχουμε δυο διαφορετικές αιτίες για την ίδια παθολογία.
Ο Φρόυντ εξηγεί για ποιον λόγο κατέληξε σ’ αυτό το συμπέρασμα, το οποίο προκύπτει πάντα δυνάμει της επιτελεστικότητας - δημιουργεί την αλήθεια ονομάζοντάς την. Και ποια είναι αυτή η αλήθεια; Όλοι όσοι πάσχουν από γαστραλγίες είναι αυνανιστές: «Είναι πολύ γνωστή περίπτωση», γράφει...
Ο Φλις και ο Φρόυντ μοιράζονται διάφορες εκκεντρικές ιδέες: για παράδειγμα, μια αριθμολογική θεωρία με επιστημονικές αξιώσεις, αλλά και την περίεργη ιδέα μιας ιδιαίτερης σχέσης ανάμεσα στη μύτη και τα γεννητικά όργανα...
Το 1893 ο Φρόυντ στέλνει στον Φλις ένα χειρόγραφο και μιλά για «πολλαπλές σχέσεις που υπάρχουν ανάμεσα στη μύτη και το σεξουαλικό όργανο»! Πάντα ο επιτελεστικός λόγος... Στις 8 Οκτωβρίου 1895 ο Φρόυντ καλεί τον φίλο του να δημοσιεύσει τα συμπεράσματά του με τη μορφή ενός «ξεχωριστού τεύχους, Μύτη και γυναικεία σεξουαλικότητα»· ο φίλος του τελικά το αποφασίζει και δημοσιεύει το 1897 ένα βιβλίο με τίτλο Οι σχέσεις μεταξύ της μύτης και των γυναικείων γεννητικών οργάνων... Στις επιστολές που ακολουθούν ο Φρόυντ μιλά γι’ αυτό το σύγγραμμα βαφτίζοντας το Μύτη και σεξουαλικότητα. Υπενθυμίζουμε πως ο ψυχαναλυτής αποκαλούσε τον φίλο του «Κέπλερ της βιολογίας» (30 Ιουλίου 1898)!
Εξ ου και η φαεινή ιδέα του Φρόυντ: η Έμμα Έκσταϊν πρέπει να κάνει επέμβαση στη μύτη προκειμένου να απαλλαγεί από την υστερία της.
Ο Φλις αφήνει λοιπόν την κατοικία του στο Βερολίνο, έρχεται στη Βιέννη, τέλη Φεβρουάριου 1895, για να κάνει την επέμβαση, και συγκεκριμένα την αφαίρεση της αριστερής μέσης ρινικής κόγχης, και επιστρέφει στο σπίτι του, αφήνοντας την ασθενή στις φροντίδες του φίλου του. Δυο εβδομάδες αργότερα ο Φρόυντ περιγράφει σε μια επιστολή την κατάσταση της πελάτισσας: παρουσιάζει οίδημα στο πρόσωπο, ρινορραγίες, κρούστες αίματος, δύσοσμες πυώδεις εκκρίσεις, πόνους και επιμόλυνση... Σοβαρή κατάσταση, επομένως.
Αγνοούμε την απάντηση του Φλις, αφού ο Φρόυντ φρόντισε να καταστρέφει όλη την αλληλογραφία με τον πρώην φίλο του. Ο Φρόυντ προσέχει τα λόγια του, αφού κάνει έναν απολογισμό που μπορεί να πληγώσει τον συνάδελφό του, αλλά ελπίζει πως θα συνέλθει γρήγορα με τις ακόλουθες πληροφορίες: παρά τους συνεχείς καθαρισμούς, τα σωματικά συμπτώματα επιμένουν. Μέχρις ότου ένας βοηθός που καθάριζε την πληγή βρίσκει «ένα κομμάτι γάζας μήκους μισού μέτρου» (8 Μαρτίου 1895) που ξέχασαν ο χειρουργός και ο συνάδελφός του στη ρινική κοιλότητα!
Όταν έβγαλαν τη γάζα, η ασθενής λιποθύμησε αφού είχε χάσει πολύ αίμα και έπεσαν οι σφυγμοί της. Στο μεταξύ ο Φρόυντ πήγε στο διπλανό δωμάτιο να πιει λίγο νερό και, όπως ο ίδιος αναφέρει, αισθάνθηκε αξιοθρήνητος - ένα συναίσθημα που δε θα διαρκέσει πολύ, όπως φαντάζεστε, και που κάποτε θα το ανταποδώσει. Κατεβάζει ένα κονιάκ και επιστρέφει στο δωμάτιο. Η Έμμα Έκσταϊν, κατανοώντας την κατάσταση, του λέει: «Αυτό είναι το ισχυρό φύλο!»...
Μερικές μέρες αργότερα, και πάλι καθαρισμοί, αποξέσεις. Ο Φρόυντ αισθάνεται άσχημα που υποχρέωσε τον Φλις να φύγει από το Βερολίνο, να έρθει στη Βιέννη, να κάνει την επέμβαση και να ξαναφύγει, αφήνοντας την ασθενή του - έχει τύψεις και θεωρεί ότι δεν έπρεπε να βάλει τον φίλο του σε τέτοιους μπελάδες! Προσθέτει πως τέτοια πράγματα μπορεί να συμβούν στον καθένα. Ούτε μια λέξη για το θύμα.
Ο Φρόυντ επανέρχεται στο θέμα αυτό λίγο καιρό αργότερα, σε μια άλλη επιστολή. Χρειάστηκε νέα επέμβαση: «Δεν ήταν τίποτα, δεν έγινε τίποτα», γράφει στις 23 Μαρτίου 1895! Και προσθέτει: «Θα γλιτώσει την παραμόρφωση» - κάτι το οποίο δεν επιβεβαιώνει η ανιψιά της Έμμα, παιδίατρος, που γράφει από την πλευρά της: «Το πρόσωπό της παραμορφώθηκε [...] το οστό μπήκε προς τα μέσα και η μία πλευρά βαθούλωσε»...
Σε μια επιστολή στις 28 Μαρτίου 1895 ο Φρόυντ περνά στην επίθεση μ’ ένα δυνατό χτύπημα: ταπεινωμένος που ένιωσε αξιοθρήνητος, προσβεβλημένος που γελοιοποιήθηκε ως ατελές δείγμα του ισχυρού φύλου, επανεμφανίζεται εριστικός: «Φυσικά, άρχισε να παρουσιάζει και πάλι υστερίες που δημιουργήθηκαν τον τελευταίο καιρό, μετά την ανάλυση της αρχικής της νεύρωσης». Ο καλύτερος τρόπος να μη μιλά για το σώμα της Έμμα, την πληγωμένη σάρκα της, το παραμορφωμένο της πρόσωπο, την οικτρή αποτυχία τους, το χειρουργικό τους λάθος, είναι να επαναφέρει τη θέση της υστερίας.
Έναν χρόνο αργότερα ο Φρόυντ επανέρχεται δριμύτερος: «Θα σου αποδείξω ότι έχεις δίκιο, ότι οι αιμορραγίες της οφείλονταν στην υστερία, ότι προκλήθηκαν εξαιτίας της επιθυμίας και πιθανότατα σε ημερομηνίες που σχετίζονται με τη σεξουαλικότητα της.* (Η κοπέλα δεν μου φανέρωσε ακόμα αυτές τις ημερομηνίες, εξαιτίας της αντίστασης)» (26 Απριλίου 1896).
Αυτός είναι λοιπόν ο μηχανισμός που αποκαλύπτεται ολοφάνερα: η αποτυχημένη επέμβαση, η ξεχασμένη, μολυσμένη, πυώδης γάζα, οι συνεχείς αιμορραγίες που οφείλονται στο ιατρικό λάθος, όλα αυτά δεν έχουν καμιά σημασία. Ποια είναι άραγε η αιτία του προβλήματος; Η ερωτική επιθυμία της Έμμα για τον Ζίγκμουντ - τίποτε άλλο. Μια απωθημένη σεξουαλική έλξη, αυτό είναι όλο...
Στις 4 Μαΐου ο Φρόυντ ξαναπερνά στην επίθεση: «Είχε αιμορραγία εξαιτίας της επιθυμίας». Βεβαρυμένη περίπτωση: όπως και να ’χει, υπό φυσιολογικές συνθήκες, έχανε και πάλι πολύ αίμα... Σε περίπτωση τραυματισμού, όταν ήταν μικρή, είχε μεγάλη αιμορραγία... Οι πονοκέφαλοι που είχε στην πρώτη της περίοδο; Αποτέλεσμα της υποβολής. Η συνέχεια θα ήταν για γέλια αν δεν ήταν για κλάματα: «Γι’ αυτόν τον λόγο χαιρόταν με τις αιμορραγίες της περιόδου της, μια απόδειξη [sic] πως ήταν πραγματικά άρρωστη, κάτι που τελικά παραδέχτηκε».
Η επιθυμία της να αιμορραγεί; Είναι η επιθυμία μιας νεαρής γυναίκας για έναν ακαταμάχητο γιατρό ονόματι Ζίγκμουντ Φρόυντ...
Γι’ αυτόν τον λόγο, όταν ο ψυχαναλυτής ξαναμπαίνει στο δωμάτιο μετά την ανακάλυψη αυτής της ξεχασμένης γάζας, εκείνη λιποθυμά! Όχι γιατί έχασε αίμα, όχι γιατί έπεσαν οι σφυγμοί της, αλλά επειδή «με την ασθένειά της πραγματοποιείται η παλιά ερωτική επιθυμία της». Έτσι, λίγο πριν χάσει τις αισθήσεις της, «αισθάνθηκε ευτυχισμένη όσο ποτέ άλλοτε»...
Η ιδέα πως η πτώση της αρτηριακής πίεσης θα μπορούσε να προκαλέσει λιποθυμία δεν πέρασε καν από το μυαλό του Φρόυντ, που επιμένει στις φαντασιώσεις του για τη σεξουαλική αιτιολογία οποιασδήποτε παθολογίας.
Η Έμμα Έκσταϊν έφυγε από το νοσοκομείο και πήγε σε ένα αναρρωτήριο το ίδιο κιόλας βράδυ. Κοιμήθηκε άσχημα. Γιατί άραγε; Φταίει το άγχος, το στρες, η ανησυχία; Όχι βέβαια... Ο λόγος είναι ακόμα πιο προφανής από κλινική πλευρά: «Εξαιτίας της ασυνείδητης επιθυμίας της να με προσελκύσει», γράφει ο Φρόυντ, «και επειδή εκείνο το βράδυ δεν την επισκέφθηκα, παρουσίασε νέα αιμορραγία, ένας σίγουρος τρόπος για να εγείρει την τρυφερότητά μου»... Από το γεγονός ότι η κοπέλα είχε τρεις νέες αιμορραγίες που διήρκεσαν τέσσερις μέρες (!) ο Φρόυντ συμπεραίνει: αυτό «κάτι πρέπει να σημαίνει»...
Δέκα χρόνια μετά, σε ηλικία σαράντα ετών, η Έμμα Έκσταϊν υποφέρει ακόμα. Με το πρόσωπο της Έμμα οριστικά παραμορφωμένο, ο Φρόυντ διαγιγνώσκει... υποτροπή της νεύρωσης! Της προτείνει να ξαναρχίσει την ψυχανάλυση. Εκείνη αρνείται και ζητά τη γνώμη μιας νεαρής ιατρού, που εντοπίζει μια μεγάλη φλεγμονή στη μήτρα. Μερικά χρόνια αργότερα κάνει αφαίρεση μήτρας μετά από μια σοβαρή, επιτέλους, διάγνωση: ινομύωμα - με άλλα λόγια, καλοήθης όγκος του μυϊκού ιστού, που πιθανώς ευθυνόταν για τις αιμορραγίες από τα εφηβικά της χρόνια...
Απομονωμένη, αδρανής, κλινήρης, παραμορφωμένη, η Έμμα Έκσταϊν θα πεθάνει από αγγειακό εγκεφαλικό επεισόδιο το 1924. Το 1937 ο Φρόυντ θα δηλώσει ατάραχος πως η ψυχαναλυτική θεραπεία της ήταν επιτυχής. Αν παρουσίασε υποτροπές, αυτό οφείλεται στην υστερεκτομή που ξύπνησε τη νεύρωση!
Στην Περατή και μη περατή ανάλυση ο Φρόυντ ανακοινώνει την ετυμηγορία του, δίνοντας το τελικό χτύπημα στη νεκρή: «Ποτέ δεν επανήλθε σε φυσιολογική κατάσταση μέχρι το τέλος της ζωής της». Διευκρινίζουμε πως στο μεταξύ έγινε ψυχαναλύτρια, απόδειξη του καταπληκτικού μαγικού ταλέντου του Ζίγκμουντ Φρόυντ! Τελευταία παρατήρηση: στις χίλιες πεντακόσιες σελίδες της βιογραφίας του Έρνεστ Τζόουνς το όνομα Έμμα Έκσταϊν δεν αναφέρεται πουθενά...
* Η λέξη που χρησιμοποιεί ο Φρόυντ είναι Sexualtermine, βάσει της θεωρίας του Φλις ότι. η σεξουαλικότητα σχετίζεται με συγκεκριμένες ημερομηνίες. (Σ.τ.Μ.)
***
Μισέλ Ονφρέ: Το λυκόφως ενός ειδώλου – Η φροϋδική μυθοπλασία
Πώς να στρέψουμε την πλάτη στο σώμα - Περίπτωση Έμμα Έκσταϊν
