Το ποσοστό σωστής διάκρισης είναι 55%, δηλαδή περίπου ίδιο με αυτό του να μαντέψει κάποιος στην τύχη, δηλαδή 50-50. Το ποσοστό σωστής διάκρισης δεν ξεπέρασε το 65%, ακόμα και όταν τα άτομα που εξετάστηκαν ήταν έμπειροι ανακριτές της αστυνομίας...
Το ψέμα υπάρχει από τότε που υπάρχουν άνθρωποι σε αυτόν τον καταταλαιπωρημένο πλανήτη. Το βεβαιώνουν οι μυθολογίες όλων των πολιτισμών, τα ιερά κείμενα όλων των θρησκειών αλλά και το γεγονός πως συνεχίζει να υφίσταται μετά από τόσες χιλιετηρίδες.
Παρόλο που το ψέμα και η εξαπάτηση θεωρούνται, από τις διάφορες θρησκείες, ως σοβαρά αμαρτήματα, αλλά και οι σοβαρές μορφές τους, από το νόμο, ως σοβαρά ποινικά αδικήματα, το ψέμα και η εξαπάτηση ζουν και βασιλεύουν στην καθημερινότητά μας, παρά τον κίνδυνο της κοινωνικής απόρριψης, της ποινικής τιμωρίας και -κατά τη θρησκεία- την απώλεια της ουράνιας βασιλείας.
Το πέρασμα από τις μικρές κοινωνίες -με τις πιο άμεσες σχέσεις και το μεγαλύτερο άμεσο κοινωνικό έλεγχο- σε ολοένα και μεγαλύτερες και συνθετότερες κοινωνίες/πόλεις -όπου οι σχέσεις γίνονται ολοένα και πιο απρόσωπες και επιφανειακές- κάνει πολύ πιο εύκολη τη χρήση ψεμάτων αλλά και πολύ δυσκολότερη την ανίχνευσή τους...
Τι είναι το ψέμα;
Το ψέμα θα μπορούσε να ορισθεί ως μια συνειδητή προσπάθεια απόκρυψης της αλήθειας. Έτσι, λοιπόν, εάν κάποιος πιστεύει πως τα όσα λέει και υποστηρίζει είναι αληθινά, τότε δεν πρόκειται για ψέμα, ασχέτως εάν τα όσα ισχυρίζεται δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα.
Γιατί λέμε ψέματα;
Το ψέμα είναι μια ανθρώπινη συμπεριφορά συνυφασμένη με την καθημερινότητά μας και που, συχνά, φαντάζει μέσα μας ως αναγκαιότητα ή ακόμα και μονόδρομος, είτε γιατί νιώθουμε πως κάποιοι δεν αντέχουν να ακούσουν την αλήθεια είτε γιατί εμείς οι ίδιοι τη φοβόμαστε, σκεπτόμενοι τις πιθανές συνέπειες και έτσι θέλουμε να την αποκρύψουμε, είτε γιατί το δέλεαρ του ενδεχόμενου προσωπικού ή μη οφέλους από τη χρήση κάποιου ψέματος είναι μεγάλο, είτε γιατί θέλουμε να προστατεύσουμε κάποιον ή κάποιους.
Ας γίνουμε πιο συγκεκριμένοι. Εάν κάποιος άνθρωπος του άμεσου περιβάλλοντός-μας μάς δείξει ένα καινούργιο ρούχο που αγόρασε και το οποίο είναι για το γούστο μας φρικτό, δεν θα του πούμε πως είναι χάλια και πως το μέρος που θα έπρεπε να βρίσκεται δεν είναι άλλο από τον κάδο απορριμμάτων. Με την έννοια αυτή, ένα τέτοιου είδους ψέμα λειτουργεί ως κοινωνικός καταλύτης καθώς προστατεύει τις κοινωνικές μας σχέσεις και είναι σχετικά ανώδυνο.
Επίσης, εάν έρχονταν ένα μικρό παιδάκι -δικό μας ή κάποιου άλλου- όλο χαρά, δείχνοντάς μας μια ζωγραφιά του και ρωτώντας μας: «Σου αρέσει το σκυλάκι που ζωγράφισα; Όμορφο δεν είναι;». Σε μια τέτοια περίπτωση, κανένας σώφρων άνθρωπος δεν θα απαντούσε, έστω και αν ήταν αλήθεια, πως αυτό που ζωγράφισε μόνο με σκυλάκι δεν μοιάζει και πως η ζωγραφιά του είναι χάλια. Σε μια τέτοια περίπτωση, μια απάντηση του τύπου «Πως πρόκειται για μια πολύ καλή προσπάθεια κ.τ.λ.» αποσκοπεί στο να προστατέψει την αυτοεικόνα και αυτοεκτίμηση του παιδιού, αλλά και τη σχέση μας μαζί του.
Ένας άλλος λόγος που οδηγεί συχνά στη χρήση ψεμάτων είναι η ανάγκη μας να δείξουμε προς τους άλλους καλύτεροι από αυτό που στην πραγματικότητα είμαστε, αποκρύβοντας ή αλλοιώνοντας στοιχεία και πληροφορίες που θεωρούμε πως δεν μας τιμούν, ισχυριζόμενοι πως έχουμε ζήσει πράγματα, χωρίς αυτό να ισχύει κ.τ.λ.
Στη χρήση ψεμάτων, μπορεί να καταφύγουμε και σε μια προσπάθειά μας να προστατέψουμε τον εαυτό μας ή κάποιους άλλους. Για παράδειγμα, αρνούμαστε να παραδεχθούμε πως έχουμε μιλήσει άσχημα για κάποιον, για να προστατέψουμε τον εαυτό μας από τυχόν συνέπειες. Ή εάν, για παράδειγμα, ρωτηθούμε από το εργοδότη μας και δεν αποκαλύψουμε μια σοβαρή παράλειψη ενός συναδέλφου μας που θα μπορούσε να του στοιχίσει τη θέση του, τότε το ψέμα μας είχε ως σκοπό την προστασία του.
Ψέματα μπορεί να χρησιμοποιήσουμε και σε μια προσπάθειά μας να αποκομίσουμε κάποιο προσωπικό όφελος. Για παράδειγμα, κολακεύοντας κάποιον που δεν εκτιμούμε, προσδοκώντας κάποιο εκδούλευση, ενοχοποιώντας άδικα κάποιον άλλον με σκοπό να ωφεληθούμε από τυχόν παραγκωνισμό του κ.τ.λ.
Υπάρχουν και περιπτώσεις όπου μπορεί να καταφύγουμε στο ψέμα ή στην απόκρυψη της αλήθειας, εάν γνωρίζουμε πως κάποιος δεν θα την αντέξει. Για παράδειγμα, ένα άτομο που έχει μια σοβαρή ασθένεια και είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε πως η αποκάλυψη της σοβαρότητας της κατάστασής του θα το διέλυε ψυχικά ή θα το οδηγούσε ακόμα και σε κάποια απονενοημένη ενέργεια.
Επίσης, στην περίπτωση που κάποιος ή κάποια -όντας ερωτευμένος/-η και σε μόνιμη σχέση ή γάμο που λειτουργεί πολύ καλά- είχε από επιπολαιότητα και για μία και μοναδική φορά μια ευκαιριακή ερωτική περιπέτεια της μιας βραδιάς. Εάν γνωρίζει πως η αποκάλυψη του συγκεκριμένου γεγονότος όχι μόνο θα τίναζε τα πάντα στον αέρα αλλά και θα διέλυε ψυχικά το/τη σύντροφό του που πραγματικά αγαπά, τότε -κατά τη γνώμη μου- δεν υπάρχει κανένας λόγος να ειπωθεί κάτι που δεν θα επαναληφθεί και που δεν ήταν τίποτα το σημαντικό στην πραγματικότητα. Δεν ήταν παρά μια ανόητη επιπολαιότητα. Εάν, παρόλ΄αυτά, αποκαλύψει την πράξη του αυτή στο/στη σύντροφό του, τότε αυτό το κάνει, στην ουσία, επειδή ο ίδιος δεν αντέχει τις ενοχές του ή εξαιτίας αυτοκαταστροφικών του τάσεων.
Με άλλα λόγια, μια τέτοια επιλογή θα αποτελούσε μια άκρως εγωκεντρική πράξη που θα αποσκοπούσε σε ίδιον όφελος, δηλαδή σε μια προσωπική ανακούφιση, χωρίς την παραμικρή έγνοια για το ή τη σύντροφο, όσα «άλλοθι» και αν επικαλούνταν για τους λόγους που οδήγησαν στην αποκάλυψη της αλήθειας...
Υπάρχει μεγάλη διαφορά μεταξύ του να μην αποκαλύπτουμε τα πάντα και του να λέμε ψέματα.
Οι συνέπειες του να λέμε πάντα και αβίαστα την αλήθεια
Προσωπικά, βλέπω με επιφύλαξη και σκεπτικισμό τις δηλώσεις ατόμων που ισχυρίζονται πως λένε σε κάθε περίπτωση την αλήθεια. Αυτό σημαίνει πως αγνοούν παντελώς τον ή τους αποδέκτες αυτής τους της αλήθειας. Στην περίπτωση αυτή, η αλήθεια μετατρέπεται σε προσωπικό δόγμα, δηλαδή στην κάλυψη προσωπικών αναγκών και μόνο.
Είναι αποδεδειγμένο πως τα άτομα που ισχυρίζονται πως είναι ΠΑΝΤΑ ειλικρινή και λένε ΠΑΝΤΑ ανοιχτά την άποψή τους δημιουργούν, κατά κανόνα, προβλήματα στον περίγυρό τους. Δεν είναι όλοι οι άνθρωποι, και για κάθε θέμα, έτοιμοι να ακούσουν την οποιαδήποτε αλήθεια. Υπάρχουν περιπτώσεις που μια αλήθεια μπορεί να μετατραπεί σε όπλο φονικό και να αφήσει πίσω της συντρίμμια.
Και όπως προείπαμε, θα πρέπει να αποτελεί συνεχή επιδίωξή μας το να είμαστε ειλικρινείς. Όχι, όμως, άκαμπτα ειλικρινείς. Ακαμψία σημαίνει σοβαρό πρόβλημα...
Υπάρχουν «αθώα» ψέματα;
Συντάσσομαι με την άποψη που λέει πως δεν είναι γόνιμος ο διαχωρισμός των ψεμάτων σε «αθώα» και «μη αθώα». Εξαρτάται, μεταξύ άλλων, και από ποια οπτική το βλέπουμε. Από αυτήν του ψευδόμενου ή αυτού που εξαπατάται. Κάθε ψέμα θα πρέπει να αξιολογείται και να κρίνεται ξεχωριστά. Βασική αρχή είναι το να προσπαθούμε να είμαστε πάντα όσο το δυνατόν πιο ειλικρινείς στις σχέσεις μας με τους άλλους, όποιοι και αν είναι αυτοί.
Ακόμα και ένα φαινομενικά «αθώο» ψέμα, όπως το να πούμε σε κάποιον πως το πουκάμισο που φορά είναι πολύ όμορφο, χωρίς να το εννοούμε, αν αποκαλύπτονταν, θα μπορούσε να δημιουργήσει προβλήματα και ίσως τη μείωση της εμπιστοσύνης του άλλου για το άτομό μας. Στην περίπτωση αυτή, το συγκεκριμένο ψέμα είναι «αθώο» γιατί η αποκάλυψή του είναι πολύ δύσκολη, αν όχι αδύνατη, και όχι επειδή δεν θα είχε καμία συνέπεια, αν αποκαλύπτονταν. Κάθε είδους ψέμα εμπεριέχει δυνητικά, σχεδόν πάντα, κάποιου είδους μικρότερο ή μεγαλύτερο ρίσκο.
Τι λέει η εξελικτική βιολογία;
Οι εξελικτικοί βιολόγοι, εξετάζοντας τη λειτουργία των ψεμάτων στην ανθρώπινη εξέλιξη, συνάγουν το συμπέρασμα πως, αν το ψέμα δεν επιτελούσε μία σημαντική λειτουργία στην εξέλιξη και καλή συνύπαρξη των ανθρώπων, με κάθε βεβαιότητα, δεν θα υπήρχε μέχρι τώρα ή, τουλάχιστον, η χρήση του θα είχε ατονήσει σημαντικά, μετά από τόσες χιλιετηρίδες. Με άλλα λόγια, το ψέμα συνεχίζει να υφίσταται, ως αναπόσπαστο συστατικό των ανθρώπινων σχέσεων, γιατί πριμοδοτείται από τη λεγόμενη «φυσική επιλογή», βάση της οποίας συντηρείται και προάγεται κάθε τι που συμβάλει στην καλύτερη δυνατή εξέλιξη του ανθρώπινου είδους.
Βλέπουμε πως ακόμα και τα μικρά παιδιά -χωρίς να τους το έχει μάθει κάποιος- λένε ψέματα για να αποφύγουν κάποια τιμωρία ή για να αποκομίσουν κάποιο όφελος. Αυτό αποτελεί μια προσπάθεια εξάσκησης των κοινωνικών τους δεξιοτήτων, μέσα από την οποία μαθαίνουν τι τα βοηθά και τι όχι. Έτσι, λοιπόν, το ψέμα γίνεται ένα αναπόσπαστο στοιχείο κάθε ανθρώπινης κοινωνίας.
Όπως και η κάθε μας επιλογή, έτσι και το ψέμα έχει ένα κόστος
Η συστηματική και μακρόχρονη χρήση ψεμάτων έχει πάντα ένα κόστος για ένα μέσο άτομο, με εξαίρεση τα άτομα που έχουν κάποιες μορφές διαταραχής προσωπικότητας, όπως η αντικοινωνική/ψυχοπαθητική ή η ναρκισσιστική. Η συχνή χρήση ψεμάτων απαιτεί την κατασπατάληση μεγάλων ποσών ψυχικής ενέργειας που, με την πάροδο του χρόνου, γίνεται ολοένα και μεγαλύτερη ώστε να μπορέσει να διατηρηθεί το ψέμα και να συντηρηθεί η ψευδαίσθηση της «αξιοπιστίας» του.
Σε κάθε περίπτωση, η συστηματική χρήση ψεμάτων -τόσο σε προσωπικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο- οδηγεί στην υπονόμευση είτε των προσωπικών σχέσεων είτε των θεμελίων ολόκληρου του κοινωνικού οικοδομήματος. Έχουμε την ατυχία να ζούμε άμεσα στην πατρίδα μας και να βιώνουμε στο πετσί μας τα αποτελέσματα του ψεύδους, της σήψης και της διαφθοράς σε όλα τα επίπεδα...
Επίλογος
Η χρήση ήπιας και καλοπροαίρετης μορφής ψεμάτων προάγει και διευκολύνει τις κοινωνικές μας σχέσεις. Δεν επηρεαζόμαστε ιδιαίτερα ως άτομα από τη χρήση συνηθισμένων και, ως ένα βαθμό, αναγκαίων ψεμάτων στις διαπροσωπικές μας σχέσεις, υπό την προϋπόθεση, όμως, να το κάνουμε με καλή και ανυστερόβουλη πρόθεση. Αυτό είναι πολύ διαφορετικό από το να ζει κάποιος μια ζωή διαποτισμένη στο ψέμα και στην εξαπάτηση για ίδιον όφελος.
Τέλος, η άκριτη και άκαμπτη στάση του «λέω πάντα την αλήθεια» μόνο προσωπικές ανάγκες ικανοποιεί και συχνά αφήνει πίσω της αποκαΐδια...
Σάββας Ν. Σαλπιστής, Ph.D., Κλινικός Ψυχολόγος – Ψυχοθεραπευτής
Πηγή: i-psyxologos.gr
