Ενώ σε έναν φτωχό νέο, όπως ο Μάικλ Φαραντέι, δόθηκε η δυνατότητα να κερδίσει μια θέση ως βοηθός σε επιστημονικό εργαστήριο, τέτοια ευχέρεια ήταν αδύνατη για μια φτωχή νέα κοπέλα. Κόρη ενός καθηγητή της φυσικής σε ένα γυμνάσιο αρμένων και μιας διευθύντριας σε ένα σχολείο θηλέων, η Μαρί Σκλόντοβσκα μεγάλωσε σε μια ατμόσφαιρα όπου η μόρφωση ήταν σεβαστή. Και, στην Πολωνία, υπήρχε επιτακτική ανάγκη να διατηρηθεί άσβεστη η φλόγα της παιδείας, επειδή χρόνια ολόκληρα ρωσικής κυριαρχίας συνέτριβαν την πολωνική κουλτούρα. Από τα εφηβικά της ακόμα χρόνια, η Μαρί ανήκε σε ένα κίνημα που είχε ως σκοπό να χρησιμοποιήσει την παιδεία για να διασώσει τον πολωνικό πολιτισμό, ωσότου οι Ρώσοι εκδιωχθούν διά της βίας. Για χάρη της πατρίδας της, της Πολωνίας, ονειρευόταν να πάει στο πανεπιστήμιο να σπουδάσει επιστήμονας ή φιλόλογος. Η αδελφή της Μπρόνια ήθελε να σπουδάσει ιατρική. Όμως στη δεκαετία του 1880, τα πολωνικά πανεπιστήμια έκλεισαν για τις γυναίκες, και η μόνη ελπίδα τώρα για τις δύο αδελφές ήταν να πάνε στο εξωτερικό, κατά προτίμηση στη Σορβόνη.

Ο πατέρας των κοριτσιών, ο Βλάντισλαβ, είχε εμφυσήσει σε όλα τα παιδιά του μια αγάπη για την επιστήμη, και τίποτε δεν θα επιθυμούσε περισσότερο από το να δει τη Μαρί και τη Μπρόνια στη Σορβόνη. Πού, όμως, θα βρίσκονταν τα χρήματα; Τελικά, η Μαρί κατέστρωσε ένα σχέδιο. Θα γινόταν γκουβερνάντα και θα βοηθούσε τη Μπρόνια να περάσει στην ιατρική. Και μετά, όταν αποφοιτούσε η Μπρόνια, θα βοηθούσε με τη σειρά της τη Μαρί να σπουδάσει και εκείνη. Αν αναλογιστεί κανείς την άχαρη ζωή της γκουβερνάντας, αυτό ήταν μια εξαιρετικά γενναιόδωρη προσφορά, και μάλιστα μια προσφορά που η Μαρί την τίμησε απόλυτα. Από το 1885 έως το 1888, δούλεψε μακριά από φίλους και οικογένεια, κάνοντας οικονομία ακόμα και στην τελευταία δεκάρα για να βοηθήσει τη Μπρόνια στο Παρίσι. Ήταν χρόνια σκληρής δουλειάς, μοναξιάς και πνευματικής απομόνωσης. Στα 1888, η Μπρόνια έπα ψε πια να ζητά την υποστήριξη της Μαρί, επειδή ο πατέρας τους είχε κερδίσει μια δύσκολη αλλά καλοπληρωμένη δουλειά ως διευθυντής σε ένα αναμορφωτήριο και μπορούσε ο ίδιος πια να την στηρίζει.

Η Μπρόνια τώρα παρότρυνε τη Μαρί να κάνει οικονομίες για τις δικές της σπουδές, αλλά η Μαρί, στη φάση αυτή, ένιωθε να χάνει το κουράγιο της, και σχεδόν εγκατέλειψε το όνειρο. Στο τέλος, ξαναβρήκε το θάρρος της. Ύστερα από δύο ακόμα χρόνια μόχθου, συγκέντρωσε αρκετά χρήματα για να μπορέσει να ζήσει ένα χρόνο στο Παρίσι. Τη στιγμή που η Μαρί γράφτηκε στη Σορβόνη, στα 1891, ήταν είκοσι τεσσάρων χρόνων -εξαιρετικά αργά για να αρχίσει μια κανονική εκπαίδευση στην επιστήμη- ενώ ήταν ανεπαρκώς προετοιμασμένη για τα τμήματα μαθηματικών και φυσικής, που ήταν πολύ δύσκολα. Έτσι, υποχρεώθηκε να αφιερώνει όλη της τη ζωή στη μελέτη. Έπρεπε επίσης να προσέχει και την τελευταία δεκάρα, γιατί οι οικονομίες της δεν επαρκούσαν για να καλύψουν τα βασικά της έξοδα. Ήρθε καιρός που, για ολόκληρες εβδομάδες, ζούσε μόνο με ψωμί και τσάι, και το χειμώνα ξύλιαζε από το κρύο γιατί δεν της περίσσευαν χρήματα να αγοράσει κάρβουνα. Εντούτοις, η Μαρί θεωρούσε αυτά τα χρόνια της φτωχής φοιτητικής ζωής της ως τα καλύτερα που έζησε ποτέ. Στα 1893, πήρε το licence στη φυσική (αντίστοιχο σήμερα με το πτυχίο) -είχε έρθει πρώτη στην τάξη της- και τον επόμενο χρόνο πήρε το licence στα μαθηματικά -αυτή τη φορά ήρθε δεύτερη.

Εκείνη τη χρονιά άρχισε και η ωραιότερη ιστορία αγάπης στην ιστορία της επιστήμης: η Μαρί Σκλόντοβσκα γνώρισε τον Πιερ Κιουρί. Την εποχή που γνωρίστηκαν, τόσο η Μαρί όσο και ο Πιερ πίστευαν ο καθένας για τον εαυτό του πως ήταν προορισμένοι να μείνουν άγαμοι. Μετά την αποφοίτησή της, η Μαρί σκόπευε να γυρίσει στη Βαρσοβία για να φροντίσει τον ηλικιωμένο πατέρα της και να διδάξει. Ο Πιερ, στο μεταξύ, σε ηλικία τριάντα τεσσάρων χρόνων, από τους επιφανείς νέους φυσικούς στη Γαλλία, είχε πειστεί ότι ποτέ δεν θα έβρισκε μια γυναίκα που θα ανεχόταν την απόλυτη αφοσίωσή του στην επιστήμη. Πρώτος αναθεώρησε την άποψή του. Σχεδόν από την πρώτη στιγμή, κατάλαβε ότι στο πρόσωπο αυτής της σοβαρής πολωνέζας είχε βρει τη γυναίκα των ονείρων του. Ύστερα από παρακάλια ενός χρόνου, η Μαρί συμφώνησε να γίνει γυναίκα του. Μαζί και οι δυο, θα αφιέρωναν τη ζωή τους στην επιστήμη.

Στα 1897, αυτό το ειδυλλιακό όνειρο έγινε άνω κάτω με τη γέννηση της κόρης τους, Ιρέν. Όπως παρατήρησε η ιστορικός Ελένα Πισιόρ: «Στην καμπή του αιώνα, μπορεί ο γάμος να μην τερμάτιζε την καριέρα μιας γυναίκας, σχεδόν σίγουρα όμως την τερμάτιζε η μητρότητα». Πέρα από το γεγονός ότι η Μαρί δεν ήθελε να παρατήσει την επιστήμη, κατά τα δικά της λόγια «ο άνδρας μου ούτε καν μπορούσε να το διανοηθεί». Στο τέλος, τη λύση στο δίλημμά τους έδωσε ο πατέρας του Πιερ, Δόκτωρ Ευγένιος Κιουρί, που ήρθε να μείνει με το ζεύγος και ανέλαβε την ευθύνη της Ιρέν. (Αργότερα, και της δεύτερης κόρης τους, Εύας.) Διαμορφώνοντας τη ζωή τους αποκλειστικά γύρω από την επιστήμη και την οικογένεια, ο Πιερ και η Μαρί, με τη βοήθεια του πατέρα του, κατάφεραν και οι δύο να αφοσιωθούν για το υπόλοιπο της ζωής τους σε εξαιρετικής σημασίας επιστημονικές έρευνες. Αθελά του εντυπωσιάζεται κανείς από την εξαίσια στόφα του χαρακτήρα αυτών των δύο Κιουρί -πατέρα και γιου. Όπως και ο πατέρας της Μαρί, ο Ευγένιος και ο Πιερ Κιουρί στέκουν ως φωτεινά παραδείγματα όχι μόνο στη δική τους, αλλά σε κάθε εποχή.

Την ίδια χρονιά που γεννήθηκε η Ιρέν, η Μαρί έστρεψε το ενδιαφέρον της στο αντικείμενο που θα την απασχολούσε σε όλη την υπόλοιπη ζωή της: τη ραδιενέργεια. Πριν από ένα μόλις χρόνο, ο Ανρί Μπεκερέλ είχε ανακαλύψει αυτό το μυστηριώδες φαινόμενο, και ήταν τόλμημα για έναν νεαρό ερευνητή να καταπιαστεί μι τέτοιο θέμα: παρότι η ραδιενέργεια προκαλούσε το ενδιαφέρον, ελάχιστοι άνθρωποι εκείνο τον καιρό πίστευαν ότι είχε μέλλον. Ο Μπεκερέλ είχε εργαστεί πάνω στο ουράνιο, αλλά σύντομα η Μαρί ανακάλυψε ότι το θόριο ήταν και αυτό ραδιενεργό. Στη φάση αυτή, διατυπωσε την τολμηρή υπόθεση ότι η ραδιενέργεια ήταν μια ατομική ιδιότητα. Τα πειράματά της την οδήγησαν να καταπιαστεί με τον πισσουρανίτη, ο οποίος, όπως ανακάλυψε, ήταν τέσσερις φορές πιο ραδιενεργός από το ουράνιο. Και, ακόμα μια φορά, η πρωτόπειρη ερευνήτρια, χωρίς να έχει Ph.D. στο ενεργητικό της, έκανε μια τολ μηρή υπόθεση: ο πισσουρανίτης περιείχε ένα στοιχείο που περίμενε την ανακάλυψή του. Εκείνο τον καιρό, οι χημικοί πίστευαν ότι είχαν απομονώσει όλα τα βασικά στοιχεία. Έτσι, λοιπόν, το να βγαίνει κάποιος να δηλώνει ότι έκαναν λάθος ήταν πράγματι πολύ τολμηρό.

Στο σημείο αυτό, ο Πιερ έβαλε στην άκρη τις δικές του έρευνες και μπήκε και αυτός στο χορό. Η ιδέα ενός νέου στοιχείου τον ερέθιζε το ίδιο όσο και τη Μαρί. Πα τα επόμενα τέσσερα χρόνια, δουλεύοντας κάτω από τρομερές συνθήκες σε μια παράγκα που έσταζε, ο Πιερ και η Μαρί Κιουρί αναζητούσαν με πολλή προσοχή τη λεία τους μέσα από τόνους πισσουρανίτη. Στο τέλος κατάφεραν να απομονώσουν δύο νέα στοιχεία: το πολώνιον, που το ονόμασαν έτσι προς τιμή της πατρίδας της Μαρί, και την τρομερής ισχύος, ραδιενεργό ύλη που την ονόμασαν ράδιο. Το έργο του Πιερ και της Μαρί Κιουρί άνοιξε νέους τομείς τόσο στη φυσική όσο και στη χημεία, και, σε αναγνώριση των πρωτοποριακών προσπαθειών τους, τους απονεμήθηκε, στα 1903, μαζί με τον Μπεκερέλ, το βραβείο Νόμπελ φυσικής. Ήταν η μεγαλύτερη νίκη που θα μπορούσε ποτέ να κερδίσει μια γυναίκα στην επιστήμη και, τόσο ο Πιερ όσο και η Μαρί, φρόντισαν ώστε το επιστημονικό κατεστημένο να αναγνωρίσει εξίσου το ρόλο της όσο και το δικό του στην έρευνα.

Ωστόσο, στον Πιερ προσφέρθηκε μια νέα έδρα φυσικής στη Σορβόνη. Η Μαρί διορίστηκε διευθύντρια στο εργαστήριο που θα του έχτιζε, όπως υποσχέθηκε, το πανεπιστήμιο. Όμως, στις 19 Απριλίου του 1906, λίγους μήνες αφότου ο Πιερ ανέλαβε τη θέση του, ήρθε η τραγωδία: τον χτύπησε ένα κάρο με άλογα και τον σκότωσε. Εκείνη την ώρα, ο κόσμος έχασε έναν πραγματικά ανώτερο άνθρωπο, ενώ έφτασε σε απότομο τέλος μια από τις καλύτερες συνεργασίες στην ιστορία της επιστημονικής έρευνας. Από εκεί και έπειτα η Μαρί Κιουρί, έπρεπε, μονάχη πια, να περάσει από τους υφάλους του επιστημονικού κόσμου.

Παρά την απονομή του Ph.D., στα 1904, και του βραβείου Νόμπελ, η Μαρί Κιουρί εξακολουθούσε από τον πολύ κόσμο να θεωρείται ως σύζυγος του Πιερ. Ο θάνατός του έφερε την επιστημονική κοινότητα μπροστά σε ένα πρωτόγνωρο δίλημμα: τι θα γινόταν με μια γυναίκα χωρίς σύζυγο, που τώρα ήταν κάτοχος του μεγαλύτερου επιστημονικού βραβείου στον κόσμο; Η πρώτη αντίδραση της γαλλικής κυβέρνησης ήταν να υποθέσει ότι η Μαρί θα αποσυρόταν και ότι θα της έδιναν μια σύνταξη χήρας. Όμως η Μαρί τους ξεκαθάρισε ότι θα συνέχιζε τις έρευνές της, και ύστερα από έντονες παρασκηνιακές ενέργειες φίλων, ανάμεσά τους και ο αδελφός του Πιερ, της έδωσαν την έδρα του. Έτσι, στα 1906, εφτακόσια χρόνια αφότου ιδρύθηκε, το πανεπιστήμιο των Παρισίων αποκτούσε επιτέλους την πρώτη γυναίκα καθηγητή.

Η Μαρί Κιουρί συνέχισε να εργάζεται για το Εργαστήριο Κιουρί αναδεικνύοντάς το σε ένα από τα πρωτοποριακά ερευνητικά κέντρα του κόσμου. Εκεί, η κόρη της Ιρέν (και ο σύζυγος της Ιρέν) ανακάλυψαν την τεχνητή ραδιενέργεια, για την οποία έλαβαν, στα 1935, το βραβείο Νόμπελ χημείας. Στα 1911, η ίδια η Μαρί είχε κερδίσει και ένα βραβείο Νόμπελ χημείας για την ανακάλυψη του ραδίου. Καμιά γυναίκα έως τότε, ή έπειτα απ’ αυτήν, δεν έλαβε τόσο μεγάλες τιμές. Ωστόσο, η Μαρί Κιουρί ποτέ δεν έγινε δεκτή στη Γαλλική Ακαδημία των Επιστημών και σε ολόκληρη τη ζωή της δεν την άφησαν σε χλωρό κλαρί με τους υπαινιγμούς ότι το δημιουργικό (της) έργο υπήρξε, παρ’ όλα τα βραβεία και τις τιμές, έργο μόνο του Πιερ. Στα 1920, το τμήμα φυσικής του Χάρβαρντ απέρριψε μια πρόταση να της απονεμηθεί τιμητικό δίπλωμα με τη δικαιολογία ότι τα Νόμπελ ανήκαν, δικαίως, στον Πιερ. Παρόλο που η Μαρί ποτέ δεν νοιάστηκε για τα φώτα της δημοσιότητας, βρέθηκε στο στόχαστρο και αντιμετώπισε ηρωικά τις συνεχείς, εξουθενωτικές και μερικές φορές δημόσιες συκοφαντικές επιθέσεις, τις οποίες ουδέποτε “άρρην” επιστήμων θα είχε υποστεί. Πρόσφατα μόλις, στα 1971, σε μια συνεδρίαση της Αμερικανικής Φυσικής Εταιρίας, ένας πασίγνωστος (άρρην) φυσικός δήλωσε: «Αν είχα παντρευτεί τον Πιερ Κιουρί, θα ήμουν και εγώ η Μαρί Κιουρί!»

Το ράδιο που ανακάλυψε η Μαρί Κιουρί έγινε ταχύτατα το επίκεντρο του βιομηχανικού ενδιαφέροντος, ειδικά για τις ιατρικές εφαρμογές του. Ενώ όμως άλλοι πλούτιζαν από τις ανακαλύψεις τους, επειδή οι Κιουρί είχαν αρνηθεί να προστατέψουν με πατέντα τη μέθοδο εξόρυξης του ραδίου, που με τόσο κόπο είχαν αναπτύξει, η Μαρί δεν κέρδισε δεκάρα απ’ αυτή τη δουλειά. Ιδεαλιστές μέχρι το κόκαλο, η Μαρί και ο Πιερ δώρισαν απλόχερα στον κόσμο τις γνώσεις τους. Η ίδια η Μαρί ενδιαφέρθηκε πάρα πολύ για να εφαρμοστεί η ραδιενέργεια στην καταπολέμηση των ασθενειών και ήταν υπερήφανη που οι ανακαλύψεις της χρησίμευαν για να σώζουν τη ζωή των ανθρώπων. Συνεπής προς το όραμα του Φράνσις Μπέικον να χρησιμοποιηθεί η επιστήμη για το καλό της ανθρωπότητας, η Μαρί Κιουρί θεωρήθηκε τελικά μια επιστήμων σωτήρας.

Παρότι υπήρξε η πιο ξακουστή γυναίκα μαθηματικός του δέκατου ένατου αιώνα, η Μαρί Κιουρί δεν ήταν η μοναδική. Πρώτες μεταξύ των άλλων ήταν: η Σοφί Ζερμέν, η γαλλίδα μαθηματικός που συνέβαλε στη γνώση της ελαστικότητας, η Σοφία Κοβαλέφσκι, Ρωσίδα, μεγαλοφυΐα στα μαθηματικά, που κέρδισε το βραβείο Μπορντέν, ένα είδος βραβείου Νόμπελ του δέκατου ένατου αιώνα, η Μάργκαρετ Μάλτμπάί, η πρώτη Αμερικανίδα που απέκτησε ευρωπαϊκό Ph.D. στη φυσική, και η Χέρθα Μαρκς Άιρτον, η αγγλίδα ηλεκτρολόγος μηχανικός, η πρώτη γυναίκα που ανέγνωσε μια διατριβή ενώπιον της Βασιλικής Εταιρίας.

Όπως είχε γίνει με τη Μαρί Κιουρί, όλες αυτές οι γυναίκες χρειάστηκε να υπερπηδήσουν τεράστια εμπόδια για να συμμετάσχουν στις μαθηματικές επιστήμες. Αν όμως ακόμα και μια γυναίκα με τη μεγαλοφυΐα και την αποφασιστικότητα μιας Κιουρί σχεδόν συντρίβη προτού μπορέσει να πατήσει το πόδι της σε πανεπιστημιακή αίθουσα διδασκαλίας, πόσο ανυπέρβλητα θα πρέπει να φάνταζαν τα εμπόδια στις περισσότερες γυναίκες φυσικούς με φιλοδοξίες! Και εκείνες οι αμέτρητες άλλες; Ποιος ξέρει πόσα ταλέντα σπαταλήθηκαν επειδή οι γυναίκες δεν αξιώθηκαν ίσες ευκαιρίες πρόσβασης στη μόρφωση και στην επαγγελματική σταδιοδρομία; Ποιος ξέρει τι εφευρέσεις χάθηκαν, επειδή δεν συμμετείχαν περισσότερες γυναίκες στη μεγάλη τεχνολογική επανάσταση του δέκατου ένατου αιώνα; Ακόμα και σήμερα, οι γυναίκες φυσικοί παραμένουν συγκεντρωμένες στην ακαδημαϊκή εκπαίδευση, ενώ ελάχιστες εργάζονται στη βιομηχανία. Επιπλέον, ο κλάδος της μηχανολογίας στην επιστήμη των εφαρμοσμένων μαθηματικών παραμένει σε συντριπτικό βαθμό ανδροκρατούμενος. Πρόσφατα μόλις, στη δεκαετία του 1970, οι γυναίκες δεν αντιπροσώπευαν ούτε καν το ένα τοις εκατό σε όλους τους αμερικανούς μηχανολόγους και, στα 1988 (τελευταία χρονιά για την οποία το Εθνικό Επιστημονικό Ίδρυμα έχει πλήρεις αριθμούς) εξακολουθούσαν να αντιπροσωπεύουν κάτι λιγότερο από το πέντε τοις εκατό σε ηλεκτρολόγους μηχανικούς, ηλεκτρονικούς, αεροναυπηγούς, πυρηνικούς και πολιτικούς μηχανικούς. Καθώς πλησιάζουμε τον εικοστό πρώτο αιώνα, ο βακώνειος χώρος της μαθηματικής επιστήμης εξακολουθεί να φέρει τη διαχωριστική σφραγίδα του οράματος που σκιαγράφησε ο Μπέικον στη Νέα Ατλαντίδα. Οι πατέρες του Οίκου του Σολομώντος έριξαν, πραγματικά, μια μακριά, πολύ μακριά σκιά. 

***

Margaret Wertheim, Το παντελόνι του Πυθαγόρα, Π.Τραυλός, (Αθήνα, 2002 β΄εκδ).