Πενήντα οκτώ χρόνια ματά το θάνατό του, η «ενεργός απουσία» του ιδρυτή της ψυχανάλυσης εξακολουθεί να ταράζει, να προκαλεί, να απωθεί. Ο πόθος του πραγματοποιήθηκε. Κατάφερε να «πετύχει». Να μείνει στην Ιστορία ως κονκισταδόρος, μεγάλος εξερευνητής του πλανήτη της ψυχής, να χαράξει ανεξίτηλα τη φυσιογνωμία του 20ού αιώνα. Κι όμως η επιφύλαξη και η καχυποψία ούτε στιγμή δε σταμάτησαν να υπονομεύουν την αξία και τη σημασία του έργου του.
Όταν το 1895 παρουσιάζει μαζί με τον Breuer τις «Μελέτες πάνω στην υστερία», οι συνάδελφοί του θα αποκαλέσουν τη θεωρία για την ψυχογένεση των νευρώσεων «αντιεπιστημονικό παραμύθι». Ένα «παραμύθι» συγκλονιστικό, αλλιώτικο, που στην εποχή εκείνη παρήγαγε ενεργά έως σήμερα ερωτήματα.
-Είναι δυνατόν να έχουν κάποιο νόημα οι α-νόητες φαντασιώσεις των υστερικών γυναικών;
-Είναι δυνατόν διάφορα συμπτώματα, όπως η ανορεξία, η αναισθησία του δέρματος, οι παράλογοι φόβοι, η παράλυση, η αφωνία, να οφείλονται σε σεξουαλικά τραύματα της πρώτης παιδικής ηλικίας;
-Είναι δυνατόν το σώμα να θυμάται;
-Είναι δυνατόν το «αθώο παιδί» να είναι ένα «πολύμορφα διεστραμμένο πλάσμα»;
-Είναι δυνατόν αιμομεικτικές, επιθετικές τάσεις να συνδέουν το παιδί με τα γονεϊκά πρότυπα;
-Είναι δυνατό το άναρχο και άχρονο ασυνείδητο να επιβάλλει τους όρους του σε ένα ταπεινό και περιχαρακωμένο Εγώ;
-Είναι δυνατόν στενές συγγένειες να συνδέουν το φυσιολογικό με το παθολογικό;
Είναι δυνατόν οι παντοδύναμες ορμές του Έρωτα και του Θανάτου να προδιαγράφουν την περιπέτεια της ανθρώπινης ύπαρξης;
Ο Freud θα αναλώσει όλη τη ζωή του προσπαθώντας να υπερασπιστεί αυτές τις τρεις λέξεις: «Ναι, είναι δυνατόν». Το γνωρίζον υποκείμενο, οχυρωμένο μέσα στον πύργο της συνείδησης, δέχεται ένα θανάσιμο ναρκισσιστικό πλήγμα. Η αξιοπιστία μια μακροχρόνιας παράδοσης ορθολογιστικής σκέψης κλονίζεται ανεπανόρθωτα.
Εδώ κι έναν αιώνα η σκέψη του Freud ακατάπαυστα υπενθυμίζει ότι το άτομο δεν είναι κυρίαρχο της γνώσης για το είναι του. Ότι το υποκείμενο δεν είναι υπο-κείμενο της συνείδησής του. Ότι μια ετερότητα, που ονομάζουμε ασυνείδητο και απαρτίζεται από στοιχεία αλλότρια και ξένα, στη συνείδησή μας κατοικεί.
Κι όμως πίσω από την απομυθοποίηση και την κατάρρευση της παντοδυναμίας της συνείδησης το υποκείμενο επανέρχεται. Είναι οι φωτεινές διαρροές στην απαισιοδοξία του Freud.
Όχι, δεν είναι κλειστοί όλοι οι δρόμοι. Υπάρχει ένα ζητούμενο, υπάρχει ένας στόχος ικανός να καταξιώσει τελικά την περιπέτεια της ριγμένηες-εκεί-ύπαρξης: «Εκεί που είναι το Αυτό να γίνει Εγώ». Ίσως η πιο μεστή νοήματος φράση του Freud.
Στην αυγή του 21ου αιώνα, μέσα από τα πισογυρίσματα της Ιστορίας, τη χρεοκοπία του ορθού λόγου, την αίσθηση μιας γενικευμένης απελπισίας και ανημποριάς που περιβάλλει το άτομο, η φρλαση αυτή αποβαίνει αλλιώς σημαντική. Μια προτείνει μια διαφορετική γνώση του εαυτού μας. Μια γνώση που αναγνωρίζει την ετερότητα που μας κατοικεί.
Μια μαγική φράση που αναγνωρίζει τη δυνατότητα ύπαρξης ενός, εστω, σχετικά αυτόνομου ατόμου, ικανού να στοχάζεται πάνω στις επιθυμίες και τις ενορμήσεις του. Να μην κατακλύζεται από αυτές, να μην τις λογοκρίνει, αλλά να μπορεί στοχαστικά να αποφασίσει αν θα τις πραγματοποιήσει.
Είναι άραγε ουτοπία; Δεν ξέρω. Είναι σίγουρα μια ευχή που αφήνει πίσω του ο Freud.
Φωτεινή Τσαλίκογλου, «Ψυχολογία της Καθημερινής Ζωής», Freud, εκδόσεις Καστανιώτη -απόσπασμα
