Στα ελληνιστικά χρόνια η φιλοσοφία παίρνει άλλη τροπή. Ο Επικουρισμός, ο Στωικισμός και ο Σκεπτικισμός, παρά τη διαφορετική αφετηρία, υπόσχονται αταραξία και προσωπική ευτυχία. Η φιλοσοφία έχει χρησιμότητα, είναι θεραπεία από τις καθημερινές προκλήσεις αλλά και πρόληψη ενάντια στα δεινά. Ποτέ άλλοτε η φιλοσοφία δεν είχε βοηθήσει σε τέτοιο βαθμό το άτομο. Οι φιλόσοφοι εστιάζουν σε καθημερινές συμβουλές και ασκήσεις για μια πιο ευτυχισμένη ζωή, απαλλαγμένη από τις προκλήσεις των καιρών. Η πρακτική άσκηση παίζει καθοριστικό ρόλο και τείνει να ξεπεράσει τη μελέτη της φιλοσοφίας. Ο άνθρωπος θέλει να ζήσει ευτυχισμένα. Οι φιλόσοφοι έχουν τις απαντήσεις· γράφουν συγγράμματα, δίνουν ομιλίες, ανοίγουν σχολές.
Οι πηγές πολλές φορές είναι ελλιπείς. Και αυτό διότι είτε χάθηκαν με το πέρασμα των αιώνων είτε πολλοί ακολούθησαν το παράδειγμα του Σωκράτη και δεν έγραψαν τίποτε. Ευτυχώς, όπως ο Σωκράτης, ήταν τυχεροί και οι μαθητές τους συνέλεξαν τα διδάγματά τους. Ένας από αυτούς ήταν και ο Μουσώνιος Ρούφος, δάσκαλος του Επίκτητου, που μαζί με τη μεγάλη Στωική τριανδρία (Σενέκας, Επίκτητος, Μάρκος Αυρήλιος) συντέλεσαν στην ευρεία διάδοση της φιλοσοφίας του Στωικισμού κατά τα ρωμαϊκά χρόνια. Ο Μουσώνιος δεν έγραψε τίποτε. Ή τουλάχιστον δεν γνωρίζουμε τα γραπτά του. Για καλή μας τύχη, δύο μαθητές του, κατέγραψαν κάποια από τα μαθήματά του, στα οποία, μεταξύ άλλων, ο Στωικός φιλόσοφος δίνει συμβουλές για την επιμέλεια του εαυτού. Το δέκατο όγδοο κεφάλαιο των Διατριβών του είναι αφιερωμένο στην τροφή, ποια πρέπει να προτιμούμε και τι να αποφεύγουμε.
Γιατί την τροφή; Η τροφή είναι στενά συνδεδεμένη με την ηδονή. Είναι η πρόκληση που καλούμαστε να αντιμετωπίζουμε καθημερινά σε αντίθεση με άλλα είδη ηδονών για τα οποία μπορεί να περιμένουμε χρόνια. Επομένως, δεν είναι ν’ απορεί κανείς για το γεγονός ότι πολλοί Ρωμαίοι της εποχής ενέδιδαν σε υπερβολές. Η πολυτέλεια κάνει τον άνθρωπο μαλθακό και δούλο των επιθυμιών του. Ακόμη και στην τροφή. Ήδη τα πλουσιοπάροχα εδέσματα έχουν κάνει την εμφάνισή τους στη Ρώμη. Όπως φαίνεται ο Μουσώνιος έδινε μεγάλη σημασία στην καθημερινή κατανάλωση φαγητού, καθώς για τον ίδιο αποτελεί δείκτη εγκράτειας:
«Σχετικά με την τροφή συνήθιζε να μιλάει πολλές φορές και με μεγάλη ένταση, καθώς δεν ήταν κάτι μικρό ούτε οδηγούσε σε ασήμαντα πράγματα. Θεωρούσε δε ότι η αρχή και η ένδειξη της αυτοκυριαρχίας (τοῦ σωφρονεῖν) έγκειται στην εγκράτεια από το φαγητό και το ποτό.»
Μουσώνιος Ρούφος, Διατριβές 18Α1-4
Ως φιλόσοφος ο Μουσώνιος θα διακηρύξει στους λόγους του τη Στωική στάση απέναντι στο φαγητό. Θα ξεκινήσει από το «κατὰ φύσιν ζῆν». Κατ’ αρχάς, θα πρέπει να προτιμάμε την τροφή που είναι πιο κοντά στη φύση του ανθρώπου (σύμφυλον ἀνθρώπῳ), δηλαδή την απλή αντί της πολυτελούς και εκείνη που βρίσκεται σε αφθονία και όχι τη δυσεύρετη. Ο Μουσώνιος όμως δεν αφήνει τίποτε στην κρίση των ακροατών. Εξηγεί τη σκέψη του με σαφήνεια:
«Κοντά στη φύση του ανθρώπου είναι η τροφή που προέρχεται από όσα φυτρώνουν στη γη, όσα είναι δημητριακά και όσα από αυτά δεν είναι, αλλά μπορούν να θρέψουν τον άνθρωπο καλά· και [να προτιμούμε] την τροφή που μπορούμε να συλλέξουμε από τα ζώα που χρησιμοποιούμε, και από αυτά που τρώγονται είναι ωφέλημα εκείνα που μπορούν να χρησιμοποιηθούν αμέσως χωρίς φωτιά, και είναι έτοιμα για κατανάλωση. Για παράδειγμα, όσα είναι εποχιακά (ὡραῖα) και μερικά από τα λαχανικά και γάλα και τυρί και μέλι.»
Μουσώνιος Ρούφος, Διατριβές 18Α7-4
Ο Μουσώνιος τον 1ο αιώνα μ.Χ. προτείνει τις λιγότερο επεξεργασμένες τροφές και την αποφυγή του κρέατος. Το κρέας είναι πιο κατάλληλο για τα άγρια ζώα παρά για τον άνθρωπο, καθώς χαρακτηρίζεται βαριά τροφή που αποτελεί εμπόδιο της σκέψης και της αντίληψης (τῷ νοεῖν τι καὶ φρονεῖν ἐμπόδιον). Ο άνθρωπος διαφέρει από τα υπόλοιπα ζώα στη νόηση, επομένως θα πρέπει και η τροφή του να είναι διαφορετική, αποφαίνεται ο Μουσώνιος:
«Εμείς όμως και τέχνες και μηχανήματα επινοούμε, για να κάνουμε πιο ευχάριστη τη λήψη της τροφής και να έχουμε τη μέγιστη ευχαρίστηση της κατάποσης. Αυτό προήλθε από τη λαιμαργία και την τρυφηλότητα, με αποτέλεσμα, όπως τα μουσικά και τα ιατρικά, με τον ίδιο τρόπο να γράφονται και μαγειρικά συγγράμματα, τα οποία από τη μια αυξάνουν υπερβολικά την ηδονή στον οισοφάγο, αλλά από την άλλη βλάπτουν την υγεία.»
Μουσώνιος Ρούφος, Διατριβές 18Α33-38
Όπως σε όλες τις περιπτώσεις έτσι και στο φαγητό, οφείλουμε να δείχνουμε την απαιτούμενη εγκράτεια, ώστε να συνηθίζουμε στις απλές, εποχιακές, υγιεινές τροφές και να ικανοποιούμε την πείνα χωρίς υπερβολές.
«Και όντως, τι άλλο είναι η επιθυμία για εκλεκτό φαγητό (γαστριμαργία) παρά η μη εγκράτεια στην τροφή, κατά την οποία οι άνθρωποι προτιμούν το ευχάριστο αντί για το ωφέλιμο; Και η τρυφηλή ζωή δεν είναι άλλο από την υπερβολή στη χρήση των καρυκευμάτων (χρῆσιν ὄψου).»
Μουσώνιος Ρούφος, Διατριβές 18Β6-9
Η άσκηση ακόμη μια φορά βοηθάει στην πειθαρχία. Ο Μουσώνιος δεν μπορεί να δεχτεί την ηδονή που προέρχεται από το φαγητό, όχι λόγω των βλαβερών για την υγεία αποτελεσμάτων που επιφέρει αλλά λόγω σωφροσύνης. Εκείνος που συνηθίζει στην ποικιλία και την πολυτέλεια, θα είναι δυστυχισμένος όταν η επιθυμία για φαγητό μετατρέπεται σε ανάγκη. Και η ηδονή του φαγητού είναι ό,τι πιο κοντινό στον άνθρωπο, γεγονός που δυσχεραίνει την καθημερινή προσπάθεια για αυτοσυγκράτηση:
«Κατ’ αρχάς, το να επιδεικνύει κανείς εγκράτεια (σωφροσύνην) εδώ, δεν είναι εύκολο πράγμα αλλά χρειάζεται πολλή προσοχή (ἐπιμελείας) και άσκηση. Γιατί συμβαίνει αυτό; Γιατί υπάρχουν πολλές ηδονές που εξαπατούν (ἀναπείθουσιν) τον άνθρωπο με αποτέλεσμα να οδηγείται σε λάθη και να ενδίδει σ’ αυτές που τον πιέζουν αντίθετα με το συμφέρον του, η ηδονή που προέρχεται από την τροφή θεωρείται η πιο δύσκολη να αναμετρηθεί κανείς. Επειδή με τις άλλες ηδονές ερχόμαστε πιο σπάνια σε επαφή και μπορούμε να απέχουμε από κάποιες για μήνες ή και για χρόνια, ενώ με αυτή λόγω ανάγκης δοκιμάζουμε τις δυνάμεις μας κάθε μέρα και πολλές φορές δύο φορές την ημέρα, καθώς δεν μπορεί να ζήσει αλλιώς ο άνθρωπος. Όσο περισσότερο δοκιμάζουμε την ηδονή του φαγητού τόσο περισσότεροι κίνδυνοι παραμονεύουν.»
Μουσώνιος Ρούφος, Διατριβές 18Β16-27
Η εγκράτεια στο φαγητό είναι το πρώτο βήμα. Η σωφροσύνη, η αυτοκυριαρχία, αφορά όλες τις πτυχές της ζωής του ανθρώπου, καθώς είναι το μόνο έμβιο ον που μπορεί να επιλέξει με βάση τη φρόνηση. Για τους Στωικούς, η στιγμιαία απόλαυση δεν είναι δυνατό να αντικαταστήσει τη σταθερότητα που προκύπτει από τις ηθικές επιλογές του χαρακτήρα. Ως εκ τούτου, η τρυφηλότητα του βίου πηγάζει από την ανθρώπινη αδυναμία ελέγχου του εαυτού, αλλά δεν παύει να αποτελεί ατομική επιλογή. Επιλέγουμε τον εύκολο τρόπο και ενδίδουμε σε μια ζωή χωρίς σωφροσύνη και φρόνηση. Από επιλογή.
***
Η Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας του βιβλίου Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2022
Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.
