Aπό τις απαρχές της φιλοσοφίας, η έννοια της ηδονής αποτέλεσε σημείο διένεξης μεταξύ των φιλοσόφων. Νομοθέτες, ποιητές και φιλόσοφοι υποστήριξαν την αποφυγή της. Τον 7ο αιώνα π.Χ. ο Σόλων συμβουλεύει:
«Απόφυγε την ηδονή, που γεννά τη λύπη.» (Ἡδονὴν φεῦγε, ἥτις λύπην τίκτει.) Στοβαίος, Ανθολόγιον, 3.1.172
Γιατί όμως να αποφεύγει κάποιος την ηδονή που γεννά μόνο ευχαρίστηση και όχι λύπη; Οι περισσότεροι φιλόσοφοι θεωρούσαν την ηδονή κάτι κακό. Δεν μπορεί να είναι ο σκοπός της ζωής ο ηδονικός βίος. Ηδονή σημαίνει χαρά, ευχαρίστηση και, τέλος, τη σωματική απόλαυση, την εκπλήρωση των επιθυμιών. Μία από τις πρώτες φιλοσοφικές σχολές, η Πυθαγόρεια, σύστηνε την αποφυγή της ηδονής:
«Έλεγαν ότι οι Πυθαγόρειοι συμβούλευαν όλους όσους συναντούσαν και εκείνους με τους οποίους είχαν φιλική σχέση να προφυλάσσονται από την ηδονή (εὐλαβεῖσθαι τὴν ἡδονήν), περισσότερο από οτιδήποτε άλλο από το οποίο πρέπει να προφυλασσόμαστε. Διότι τίποτε άλλο δεν μας καταστρέφει περισσότερο (σφάλλειν ἡμᾶς) και δεν μας οδηγεί σε σφάλμα όσο αυτό το πάθος. […] Πολλές από τις ανθρώπινες επιθυμίες είναι επίκτητες και κατασκευασμένες από τους ανθρώπους, γι’ αυτό τούτο το πάθος χρειάζεται πολλή φροντίδα και περιορισμό και όχι τυχαία σωματική άσκηση. Όταν είναι άδειο το σώμα είναι φυσικό να επιθυμεί τροφή […] Η επιθυμία περιττής τροφής και περιττού και πολυτελούς ενδύματος και στρώματος ή περιττής και πολυτελούς και διακοσμημένης κατοικίας είναι επίκτητη.» Ιάμβλιχος, Περί του Πυθαγορικού βίου 204-205
Οι αρχαίοι φιλόσοφοι, με ελάχιστες εξαιρέσεις (Εύδοξο, Αρίστιππο, Αριστοτέλη), καταδίκασαν την ηδονή. Ο Επίκουρος είναι ο τελευταίος στη λίστα των υποστηρικτών της. Ο Αθήναιος αποδίδει στον Επίκουρο την ηδονή του φαγητού, αφήνοντας να εννοηθεί μία διαστρεβλωμένη εικόνα της θεωρίας του:
«Και ο Επίκουρος λέει : ‘αρχή και ρίζα κάθε αγαθού είναι η ηδονή της κοιλιάς (ἀρχὴ καὶ ῥίζα παντὸς ἀγαθοῦ ἡ τῆς γαστρὸς ἡδονή). Ακόμα και όσα είναι σοφά και περισσεύουν αναφέρονται σε αυτήν’» Αθήναιος, Δειπνοσοφισταί 7.11
Πώς θα μπορούσε όμως ένας φιλόσοφος να προτείνει μια θεωρία με κέντρο την ηδονή των πολλών; Ο Στωικός Επίκτητος βρίσκει έδαφος να κατηγορήσει τον Επίκουρο για έναν ηδονισμό χωρίς όρια.
«Για να μην εξαπατηθεί κάποιος από εμάς σχετικά με τους θεούς, και πιστέψει ότι φροντίζουν για τους ανθρώπους, ή για να μη θεωρήσει ότι η ουσία του καλού είναι κάτι άλλο και όχι η ηδονή; Γιατί, αν έτσι έχουν τα πράγματα, ξάπλωσε και κοιμήσου, και κάνε αυτά που κάνει το σκουλήκι, για τα οποία έκρινες άξιο τον εαυτό σου.» Επίκτητος, Διατριβαί, 2.9-11
Αυτή όμως δεν είναι η φιλοσοφία του Επίκουρου. Η Επιστολή προς Μενοικέα, που διέσωσε ο Διογένης Λαέρτιος, ρίχνει φως στην Επικούρεια ηδονή, με τα λόγια του ίδιου του Επίκουρου:
«Όταν λοιπόν λέμε ότι η ηδονή είναι ο σκοπός, δεν εννοούμε τις ηδονές των ασώτων και αυτές που βρίσκονται στις απολαύσεις, όπως νομίζουν κάποιοι που αγνοούν και δεν συμφωνούν ή εκλαμβάνουν κακώς όσα λέμε, αλλά το να μην πονάει το σώμα και να είναι η ψυχή ατάραχη.»
Ο Επίκουρος επανασυστήνει την ηδονή ως φιλοσοφική έννοια. Η ηδονή έχει αρχές και όρια. Ο Επίκουρος απενεχοποιεί την ηδονή -αλλά όχι την αλόγιστη. Δεν είναι δούλος των επιθυμιών ούτε των απολαύσεων.
«Και επειδή αποτελεί το πρωταρχικό και σύμφυτο αγαθό, γι’ αυτό δεν επιλέγουμε κάθε ηδονή, αλλά τότε παραλείπουμε πολλές ηδονές, όταν αυτές συνεπάγονται περισσότερες δυσκολίες. Και πολλούς πόνους τους θεωρούμε καλύτερους από τις ηδονές, αφού η ηδονή που θα ακολουθήσει είναι μεγαλύτερη επειδή υπομείναμε τους πόνους για πολύ καιρό.»
Ο Επίκουρος όμως δεν μένει εκεί. Η ηδονή είναι συνυφασμένη με τις επιθυμίες του ανθρώπου. Ο Επίκουρος στη θέση των αναγκών τοποθετεί τις φυσικές επιθυμίες του ανθρώπου προβαίνοντας σε μια τριμερή διάκριση:
«Ας αναλογιστούμε ότι από τις επιθυμίες μας άλλες είναι φυσικές και άλλες κενές, και ότι από τις φυσικές άλλες είναι αναγκαίες και άλλες απλώς φυσικές. Από τις αναγκαίες άλλες είναι αναγκαίες για την ευδαιμονία, άλλες για να μην ενοχλείται το σώμα και άλλες για το ζην καθαυτό.»
Η ηδονή μπορεί να είναι ο σκοπός της ζωής, αλλά η επιλογή των ηδονών ξεκινάει από τις επιθυμίες μας. Δεν είναι όλες οι ηδονές ίδιες. Μπορούμε να τις δοκιμάσουμε ή να τις απορρίψουμε συλλήβδην. Μπορούμε επίσης να επιλέξουμε τις ηδονές με βάση την επικούρεια φιλοσοφία. Και να ζήσουμε σε ευδαιμονία.
H Έλσα Νικολαΐδου είναι συγγραφέας του βιβλίου Φιλοσοφία για όλους: Γιατί να διαβάζουμε τους αρχαίους φιλοσόφους, Μεταίχμιο, 2022
Αυτή η διεύθυνση ηλεκτρονικού ταχυδρομείου προστατεύεται από τους αυτοματισμούς αποστολέων ανεπιθύμητων μηνυμάτων. Χρειάζεται να ενεργοποιήσετε τη JavaScript για να μπορέσετε να τη δείτε.
