Ο μοναδικός δρόμος για την ευτυχία είναι να μην ανησυχούμε για πράγματα που ξεπερνούν τα όρια των δυνατοτήτων μας.
Πολλοί από μας παραπονιούνται: «Αχ, αν είχα καλύτερο σπίτι... αν είχα καλύτερη εμφάνιση... αν είχα καλύτερη δουλειά» — και παραιτούμαστε από την απόλαυση και τη βελτίωση όσων έχουμε ήδη. Πολλοί ανησυχούμε —«τρωγόμαστε»— για πράγματα που δεν μπορούμε να αλλάξουμε. Για παράδειγμα, δεν μπορούμε να αλλάξουμε το ότι είμαστε θνητοί ή το ότι τα αγαπημένα μας πρόσωπα έχουν ελαττώματα — κι ότι είναι επίσης ευάλωτα.
Yπάρχουν πολλά πράγματα που δεν εξουσιάζουμε, που βρίσκονται έξω από τον έλεγχό μας. Οι άνθρωποι που θέλουν να ελέγχουν τα πάντα - οι λεγόμενοι, στα αγγλικά, control freaks (η έκφραση είναι πολύ πετυχημένη)— υποφέρουν πολύ από το απλό γεγονός ότι δεν μπορούν να ελέγχουν τα πάντα. Έτσι, ματαιοπονούν, αγχώνονται, απογοητεύονται, επιρρίπτουν ευθύνες στους άλλους και, την ίδια στιγμή, βασανίζονται από ενοχές.
Αν θέλεις, λένε οι Στωικοί, να μη σου τύχουν αρρώστιες, θάνατος ή φτώχεια, θα δυστυχήσεις. Αν επιθυμείς κάτι που ξεπερνά τις δυνάμεις σου, θα αποτύχεις. Καθετί που αγαπάς πρέπει να ξέρεις τι είναι, ποια είναι η φύση του και τα όριά του.
Παραδείγματος χάρη, ένα ποτήρι είναι κάτι εύθραυστο, αν σπάσει λοιπόν δεν πρέπει να ταραχτείς· το παιδί σου είναι άνθρωπος, άρα εξ ορισμού θνητό. Ο ποιητής Τ. Σ.Έλιοτ προσθέτει: «Οι άνθρωποι στους οποίους δεν έχουν τύχει σοβαρά πράγματα δεν αντιλαμβάνονται την ασημαντότητα των γεγονότων».
Μερικοί άνθρωποι πιστεύουν ότι δικαιούνται μια ζωή χωρίς διακυμάνσεις, χωρίς κρίσεις, χωρίς αποτυχίες και άσχημες εκπλήξεις — τέτοια ζωή δεν υπάρχει ούτε για τα άτομα ούτε για τις κοινωνίες. Ο Στωικός φιλόσοφος Επίκτητος μας παροτρύνει να περιμένουμε συμφορές τις οποίες ωστόσο πρέπει να αντιμετωπίζουμε με θάρρος, χιούμορ και υπομονή
Η δυστυχία οφείλεται τις περισσότερες φορές στην απεγνωσμένη προσπάθεια να ελέγξουμε όσα είναι ανεξέλεγκτα ή στην αμέλεια που δείχνουμε για όσα μπορούμε να ελέγξουμε. Πλούσιος δεν είναι αυτός που έχει πολλά πολλά υπάρχοντα αλλά εκείνος που έχει λίγες επιθυμίες. Την ιδέα αυτή συναντάμε επίσης στον βουδισμό, ο οποίος, αντίθετα από τις άλλες θρησκείες, δεν επικεντρώνεται στη λατρεία της θεότητας αλλά στον τερματισμό της ανθρώπινης οδύνης.
Μόνον οι αμαθείς ρίχνουν στους άλλους το φταίξιμο για τις κακοτυχίες τους. Όταν ρίχνουν το φταίξιμο στον εαυτό τους, σημαίνει ότι αρχίζουν να μαθαίνουν. Όταν δεν το ρίχνουν σε κανέναν, σημαίνει ότι έχουν μάθει όσα πρέπει να μάθουν.
Οι άνθρωποι ρίχνουν το φταίξιμο για τα δεινά τους στους άλλους και στη μοίρα. Αλλά, όπως έγραφε ο Πλάτων, «αιτία ελομένου θεός αναίτιος»: ο θεός δεν έχει ευθύνη για τις πράξεις εκείνων που έχουν ελευθερία επιλογής. Δεν είμαστε έρμαια της τύχης, ούτε θύματα των συνανθρώπων μας. Είμαστε όντα που παίρνουν αποφάσεις, είμαστε υπεύθυνοι για όσα κάνουμε και για όσα δεν κάνουμε. Όταν αποποιούμαστε την ευθύνη, υποτασσόμαστε στις επιθυμίες των άλλων και στην κρατική εξουσία.
Το στοίχημα του ανθρώπου είναι να καθορίζει ανά πάσα στιγμή τον ρόλο της τύχης καθώς και το δικό του μερίδιο στις καταστάσεις .Όπως έγραφε ο γνωμικογράφος Δημήτριος Καμπούρογλου, «Όλοι βρίζουν την θάλασσαν, ενώ πταίει ο άνεμος». Η συμπεριφορά αυτή, που δείχνει την απουσία ορθής κρίσης, συνοδεύεται συχνά από υπερβολικά παράπονα για την αδικία του κόσμου. Ωστόσο πρέπει να θυμόμαστε ότι κανείς δεν θα έρθει να μας σώσει, ότι η σωτηρία μας βρίσκεται στα χέρια μας. Η Αμερικανίδα συγγραφέας Έρικα Τζονγκ προσθέτει: «Παίρνεις τη ζωή σου στα χέρια σου και τότε συμβαίνει κάτι φοβερό: δεν έχεις πια κανέναν να κατηγορήσεις».
Στην πολιτική επικρατούν ιδέες ότι όλα στον κόσμο είναι στραβά και εσφαλμένα κι ότι πρέπει να γκρεμιστούν. Όμως έτσι εξαφανίζεται κάθε σταθερή αίσθηση ευθύνης και οι άνθρωποι εκλαμβάνονται ως θύματα των νομοτελειών. Δεν είμαστε το απλό προϊόν των περιστάσεων αλλά το προϊόν και των δικών μας αποφάσεων.
Οι άνθρωποι που θεωρούν τον εαυτό τους αποτυχημένο κατηγορούν τις «περιστάσεις» και τους άλλους. Έτσι, σε ορισμένες κοινωνίες όπου οι θεσμοί είναι ασθενικοί, η τιμωρία που προβλέπεται από τους νόμους παραμερίζεται και αντικαθίσταται από μια ανούσια συλλογική ενοχή. Η «συλλογική» ενοχή είναι μια αυταπάτη: ο κάθε άνθρωπος είναι ένοχος για ό,τι έκανε και για ό,τι δεν έκανε ως άτομο, ως πολίτης, καθώς και σε όλους τους άλλους ρόλους που έπαιξε στη ζωή του (ως σύζυγος, ως πατέρας, ως επαγγελματίας κτλ.).
Πολλά έθνη και χώρες ρίχνουν το φταίξιμο για τη φτώχεια ή την πολιτική τους αστάθεια στους «ξένους», στο διεθνές σύστημα ή σε σκοτεινές δυνάμεις που απεργάζονται την καταστροφή τους. Έτσι, υποτιμούν την ίδια τους την υπόσταση και γίνονται έρμαια των ισχυρότερων.
Τα συναισθήματα πένθους, οίκτου και στοργής μπορεί να αποβούν οδυνηρά για την ψυχή. Η θλίψη είναι το πιο επιθετικό, και ο Επίκτητος θεωρούσε το να πενθούμε ή να θλιβόμαστε πράξη κάκιστη. Είναι σαν να πηγαίνουμε κόντρα στη θέληση του θεού, έλεγε. Πάρτε για παράδειγμα την ιστορία που αφηγείται ο Ράσσελ Μπανκς στο μυθιστόρημα Γλυκό πεπρωμένο (που έγινε ταινία από τον Ατόμ Εγκογιάν): μετά από ένα δυστύχημα κατά το οποίο ένα λεωφορείο γεμάτο μαθητές πέφτει στον γκρεμό, οι γονείς των θυμάτων αναζητούν τους ενόχους. Αν ρωτούσαμε τον Επίκτητο θα μας έλεγε ότι ένοχοι δεν υπάρχουν· κανείς δεν θέλησε να συμβεί αυτή η τραγωδία. Η αναζήτηση ενόχων είναι λοιπόν άσκοπη.
Είναι αδύνατο για έναν άνθρωπο να μάθει αυτά που νομίζει ότι ήδη ξέρει.
Το να νομίζεις ότι είσαι πολύξερος είναι απόδειξη βλακείας. Οι άνθρωποι γεννιούνται αμόρφωτοι και, αν το επιθυμήσουν, αν χρησιμοποιήσουν σωστά το εκπαιδευτικό σύστημα, ίσως μορφωθούν. Για να μορφωθούν, πρέπει να αναγνωρίσουν το κύρος και την αυθεντία των δασκάλων, να αποδεχθούν δηλαδή τη δική τους άγνοια.
Ωστόσο, η σύγχρονη εκπαίδευση πάσχει επειδή οι δάσκαλοι έχουν χάσει το κύρος τους και, στην προσπάθειά τους να πλησιάσουν τους μαθητές, έχουν πάψει να παίζουν τον καθοδηγητικό τους ρόλο. Το ίντερνετ έχει ενισχύσει τις αυταπάτες των αμαθών: δεν ξέρεις πόσοι ηλίθιοι, δογματικοί και ξερόλες υπάρχουν στον κόσμο ώσπου να χρησιμοποιήσεις το ίντερνετ. Επειδή το ίντερνετ προσφέρει ενημέρωση, δημιουργείται η εντύπωση ότι η γνώση είναι προσιτή και εύκολη. Επιπλέον, δημιουργείται η εντύπωση πως όλα μπορούν να ειπωθούν* το αποτέλεσμα είναι να λέγονται πολλές βλακείες.
Με λίγα λόγια, η αρχή της σοφίας είναι η επίγνωση και η παραδοχή της άγνοιας. Λέει ο Κομφούκιος: «Όποιος ξέρει όλες τις απαντήσεις δεν του έχουν υποβληθεί όλες οι ερωτήσεις». Η άγνοια είναι η νύχτα του μυαλού — μια νύχτα χωρίς φεγγάρι κι αστέρια.
Από το βιβλίο «61 μαθήματα καθημερινής ζωής από τους στωικούς» του Μαξ Έξελμαν
