Δεκάδες βιογραφίες, αρχίζοντας από την πρώτη, εκείνη του έμπιστου και αφοσιωμένου μαθητή του, του Ε. Τζόουνς, επιχειρούν να αποτυπώσουν τη ζωή του. Ο ίδιος όμως θεωρούσε αδύνατο ένα τέτοιο εγχείρημα.

 Ο Σίγκμουντ Φρόυντ στο γραφείο του, δίπλα στο διάσημο «ντιβάνι» του

«Δεν μπορούμε να γίνουμε βιογράφοι χωρίς να συμβιβαστούμε με την ψευδολογία, με την απόκρυψη, την υποκρισία, την κολακεία, για να μην αναφέρουμε και τη συγκάλυψη της ίδιας μας της ακατανοησίας. Η βιογραφική αλήθεια είναι απροσπέλαστη» (γράμματα στον Τσβάιχ, 1936).

Να παραιτηθούμε από βιογραφικές ενασχολήσεις, μας παροτρύνει ο Φρόυντ. Αλλωστε, «η ζωή μου δεν έχει ενδιαφέρον παρά μόνο σε σχέση με την ψυχανάλυση» συνήθιζε πάντα να λέει.

Το ηδονοβλεπτικό ωστόσο αναγνωστικό βλέμμα δεν σταμάτησε να αναζητεί λεπτομέρειες της ζωής του, από τις πιο ασήμαντες ως εκείνες που θεωρούσε τις πιο σημαντικές.

Πολύτιμο υλικό στάθηκαν το Αρχείο Φρόυντ και τα εννιακόσια γράμματα που είχε στη διάρκεια των αρραβώνων του ανταλλάξει με την αγαπημένη του σύζυγο Μάρθα Μπάρνεϊ. Τότε που ως νεαρός γιατρός έκανε στο Παρίσι την ειδικότητά του.

Ενα γράμμα, ακόμη και δύο κάθε ημέρα για τέσσερα συνεχώς χρόνια. Γράμματα μιας υψηλής λογοτεχνικής και ιστορικής αξίας, μάρτυρες μιας εποχής (που δεν είχε - φευ! - τηλέφωνα και κινητά για να ακυρώνει την επικοινωνία) και ενός ψυχισμού που παλλόταν από έρωτα για τη γνώση και τότε για τη Μάρθα!.. που την αποκαλούσε «Αγαπημένη μου, μικρή μου πριγκίπισσα».

* Αντικρουόμενα συναισθήματα

Εκατόν πενήντα χρόνια μετά τη γέννησή του ο Φρόυντ εξακολουθεί να προκαλεί απορία, θαυμασμό, επιφύλαξη, δέος, αποστροφή. Ωσεί παρόντα και ζωντανά συναισθήματα. Σαν να ήταν χθες που το «σκάνδαλο» της ψυχανάλυσης πρόβαλε στον ακαδημαϊκό και κοινωνικό ορίζοντα της δυτικοευρωπαϊκής κουλτούρας.

Ιδού πώς ήθελε ο ίδιος να περιγράφει τον εαυτό του:

«Στην πραγματικότητα δεν είμαι επιστήμονας ούτε ερευνητής ούτε ένας πειραματιστής, ούτε καν στοχαστής. Από τη φύση μου είμαι μονάχα ένας κονκισταδόρος, ένας εξερευνητής, αν προτιμάς αυτόν τον όρο, κι έχω όλη την περιέργεια, την τόλμη, την επιμονή που χαρακτηρίζει το είδος τούτο των ανθρώπων. Σε γενικές γραμμές, δεν αναγνωρίζεται η αξία τους παρά μονάχα όταν πετύχουν, όταν ανακαλύψουν κάτι το ουσιαστικό, διαφορετικά παραμερίζονται» (γράμμα στον Φλις, 1990).

Ο πόθος του πραγματοποιήθηκε. Κατάφερε να μείνει στην Ιστορία. Να ανακαλύψει «κάτι το ουσιαστικό» «ώστε να μην παραμερισθεί». Το «κάτι ουσιαστικό» που ανακάλυψε δεν ήταν τίποτε λιγότερο από την ανακάλυψη του πλανήτη της ψυχής. Τίποτε λιγότερο από τη διερεύνηση της κρυμμένης λογικής του α-συνείδητου και της αλήθειας λησμονημένων επιθυμιών μας.

Η επιφύλαξη και η καχυποψία ούτε στιγμή δεν σταμάτησαν να υπονομεύουν τη θεωρία του. Δεν είναι να απορείς.

* Η ανατροφοδότηση του έργου του

Μετά τον Φρόυντ τίποτε δεν είναι όπως πριν. Στέρεα εμπεδωμένες αλήθειες για τον ψυχισμό, τη σεξουαλικότητα και την παιδική αθωότητα υφίστανται μια βίαιη ανατροπή. Το συγκροτημένο Εγώ εμφανίζεται να είναι μια αυταπάτη. Ο διχασμός του υποκειμένου, η αέναη ενδοψυχική σύγκρουση ανάμεσα στις ενορμήσεις του Ερωτα και του Θανάτου, οι μυστικές συγγένειες που ενώνουν το φυσιολογικό με το παθολογικό είναι τα ανεξίτηλα ίχνη που κληροδότησε στην κουλτούρα μας. Δραματικά αλλάζει ο τρόπος που βιώνουμε τον εαυτό μας, τον πολιτισμό μας, τον άλλον και το «άλλο» έξω από εμάς, καθώς και τον άλλον και το «άλλο» μέσα σε εμάς.

Παραδόξως όμως ακόμη και όταν οι πολέμιοι φτάνουν στο σημείο μιας κραυγαλέας υποβάθμισης και περιφρόνησης του έργου του, προβαίνοντας ακόμη και στην υλοποίηση μιας Μαύρης Βίβλου της Ψυχανάλυσης, εκείνο που μοιάζει να επιτυγχάνεται είναι η αυτο-τροφοδότηση της σημασίας του έργου του. Οσο πιο πολύ πλήττεται τόσο πιο πολύ η ανατροφοδότηση επιμένει.

Ετσι η ενεργός απουσία του Φρόυντ μοιάζει να σημαδεύει και τις απαρχές του νέου αιώνα που διανύουμε.

Το 1895 παρουσίαζε μαζί με τον Breuer για πρώτη φορά τις «Μελέτες πάνω στην Υστερία».

«Είναι δυνατόν;» αναρωτήθηκαν τότε οι αξιοσέβαστοι συνάδελφοί του. «Είναι δυνατόν;» συνέχισαν να αναρωτώνται όσο ο Φρόυντ προχωρούσε στη θεωρία του και γνωστοποιούσε τα αποτελέσματά της.

- Είναι δυνατόν να έχουν κάποιο νόημα οι α-νόητες φαντασιώσεις των υστερικών γυναικών;

- Είναι δυνατόν το σώμα να θυμάται;

- Είναι δυνατόν οι υστερικές γυναίκες να πάσχουν από αναμνήσεις;

- Είναι δυνατόν το «αθώο» παιδί να είναι ένα πολύμορφα διεστραμμένο πλάσμα;

- Είναι δυνατόν η ενόρμηση του θανάτου να εγγράφεται μέσα στον ψυχισμό και να προσδιορίζει τη συμπεριφορά μας;

- Είναι δυνατόν ασυνείδητες διεργασίες να προσδιορίζουν τις σκέψεις και τις επιθυμίες μου; Είναι δυνατόν να μην έχω τον έλεγχο της συνείδησής μου;

Οχι, δεν είναι δυνατόν, απάντησαν και έσπευσαν να θεωρήσουν το έργο του ένα «επιστημονικό παραμύθι».

Δεν ξέρω, ίσως αυτό το αλλοτινό ερώτημα «Είναι δυνατόν;» να παρεισφρύει στο συλλογικό φαντασιακό και των σημερινών επικριτών του.

Ισως η παλαιά εκείνη δυσπιστία να μην έχει ουσιαστικά ουδέποτε αρθεί. Προφανής άλλωστε παραμένει η επικινδυνότητα μιας τέτοιας «άβολης» και «διαταρακτικής» θεωρίας. Μιας θεωρίας που εξορίζει το γνωρίζον υποκείμενο από τη θαλπωρή των βεβαιοτήτων του και πλήττει θανάσιμα (χωρίς όμως να την αίρει) μια μακροχρόνια παράδοση ορθολογικής σκέψης.

Το σώμα της ψυχανάλυσης μοιάζει να είναι καταδικασμένο να μην παρακμάζει! Μια παράδοξη νεότητα μοιάζει να το περιφρουρεί από τη σήψη. Ενα παράδοξο μη-γήρας!

Ενα μη-γήρας που συναγωνίζεται σε ορμή την εμπάθεια των επικριτών του.

Ως πότε; Πόσο θα κρατήσει αυτό;

«Εκεί που είναι το Αυτό να γίνει Εγώ». Το ζητούμενο της ψυχανάλυσης. Οσο το αίτημα αυτό θα παραμένει ανοιχτό στον ορίζοντα τόσο ίσως θα παραμένει ζωντανή και η ενεργός απουσία του Φρόυντ. «Εκεί που είναι το Αυτό να είμαι εγώ» αντέτεινε ο Καστοριάδης.

Με άλλα λόγια, το ζητούμενο είναι και παραμένει η δυνατότητα ύπαρξης ενός ατόμου ικανού να στοχάζεται επάνω στις επιθυμίες και στις ενορμήσεις του. Δίχως να λογοκρίνει, δίχως να αγνοεί το δυναμικό της βίας που αυτές εμπεριέχουν, να μπορεί να αποφασίζει αν θα τις πραγματοποιήσει ή όχι. Να ρίχνει φως και να αποκωδικοποιεί τα σκοτάδια του ασυνείδητου.

Ουτοπία; Ισως.

Η σειρά μας τώρα να αναρωτηθούμε «Είναι δυνατόν;». Πόσα περιθώρια υλοποίησης μιας τέτοιας ευχής έχει σήμερα το άτομο; Στην αυγή του 21ου αιώνα η χρεοκοπία του ορθού λόγου, η αίσθηση μιας γενικευμένης απελπισίας και ανημποριάς που περιβάλλει το άτομο μοιάζει να μεταποιεί τη φράση αυτή σε έναν μακρινό, σχεδόν μεταφυσικό στόχο.

Η βαθύτατα απαισιόδοξη φύση του Φρόυντ όμως δεν ήταν εν τέλει ικανή να τον κάνει να αρνηθεί το δικαίωμα στην πίστη αυτή. Στην πίστη ότι εκεί που είναι αυτό θα είναι το εγώ.

* Ρωγμή στην ψευδαίσθηση

Αξίζει λοιπόν έστω και την τελευταία στιγμή, εκεί που όλα μοιάζουν τελειωμένα, να μην εγκαταλείψει κανείς αυτή την πίστη.

Αφέλεια; Ισως.

Η ψυχαναλυτική γνώση όμως δεν είναι μόνο μια εξοικείωση με τη σκοτεινή και αβυσσαλέα εσωτερικότητά μας αλλά παρέχει και μια δυνατότητα υπέρβασής της. Αλλωστε ως προμετωπίδα στο πιο σημαντικό του έργο, την «Ερμηνευτική των Ονείρων», που είδε το φως της δημοσιότητας στην έναρξη ακριβώς του 20ού αιώνα, ο Φρόυντ διάλεξε αυτή τη φράση: «Αν δεν μπορέσω να κινήσω τις ουράνιες δυνάμεις, θα κινήσω τις δυνάμεις του Αχέροντα».

Σε υπερφωτισμένους καιρούς όπου κυριαρχούν η λήθη του εαυτού και η απομάκρυνση από τον μέσα χώρο η αυτογνωσία που προσφέρει η φροϋδική θεωρία είναι ένας πολύτιμος οδηγός επιβίωσης.

Αλλωστε αξίζει να επισημάνουμε ότι η ψυχανάλυση είναι μια πασίγνωστη αλλά εν τέλει σχεδόν άγνωστη θεωρία, με κακοποιημένες από τη λανθασμένη χρήση έννοιες όπως «οιδιπόδειο», «σύμπλεγμα» και «λίμπιντο». Εννοιες που έχουν οικειοποιηθεί και κακοποιηθεί από τον καθημερινό λόγο δημιουργώντας μια ψευδαίσθηση γνώσης.

Φωτεινή Τσαλίκογλου, καθηγήτρια Ψυχολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και συγγραφέας του μυθιστορήματος «Εγώ, η Μάρθα Φρόυντ» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Καστανιώτη.

Πηγή: tovima.gr