Open Source Content Management

«Το πλοίο, τη γαλέρα με τα τριάντα κουπιά, με το οποίο έπλευσε και επέστρεψε πίσω ο Θησέας με τους νέους, οι Αθηναίοι το διατήρησαν ως την εποχή του Δημητρίου του Φαληρέως. Αφαίρεσαν τα παλιά ξύλα και τοποθέτησαν άλλα καινούργια και γερά στη θέση τους, που συνάρμοσαν με τέτοιο τρόπο, ώστε για τους φιλοσόφους το πλοίο κατέστη ένα αμφιλεγόμενο παράδειγμα και ένα μείζον ζήτημα, καθώς άλλοι έλεγαν πως παραμένει το ίδιο και άλλοι ότι δεν ήταν το ίδιο πλοίο.»

Πλούταρχος, Θησέας, 23.1

Ένα από τα πιο αινιγματικά και λιγότερο μελετημένα έργα του Σενέκα είναι το De otio (Περί ανάπαυλας), όπου ο συγγραφέας αναλύει τις απόψεις του για τον ελεύθερο χρόνο. Ο Στωικός φιλόσοφος έχει ήδη αφιερώσει δύο έργα και αρκετές από τις Ηθικές επιστολές στον Λουκίλιο προτρέποντας τον αναγνώστη του να αξιοποιήσει στο έπακρο τον χρόνο του, τη ζωή του. Με ποιον τρόπο όμως; Στα ρωμαϊκά χρόνια, ο Στωικισμός δεν επιτρέπει στο άτομο να απομονωθεί στον εαυτό του, καθώς οφείλει ακόμη και όταν φτάσει σε μεγάλη ηλικία να υπηρετεί το κοινό συμφέρον.

Ζούμε στο έπακρο, εξαντλούμε τη ζωή μας ή θεωρούμε τον χρόνο μας μια ανεξάντλητη παρακαταθήκη ζωής ως τα γηρατειά; Μήπως είμαστε πολύ απασχολημένοι για να ζήσουμε; Αυτά τα ερωτήματα θέτει ο Σενέκας σε πολλά από τα έργα του. Στο Περί της συντομίας της ζωής ο συγγραφέας απευθύνεται στον Παυλίνο (επόπτη της προμήθειας και διανομής του σίτου στη Ρώμη) για να τον πείσει ότι ήρθε ο καιρός να αποσυρθεί από τα καθήκοντά του και να αξιοποιήσει τον χρόνο του προς όφελός του. Αρκεί να ρίξει μια ματιά γύρω του. Όλοι επιθυμούν να ζήσουν περισσότερο, γιατί ανάλωσαν τη ζωή τους σε ανούσια πράγματα.

Οι Νόμοι είναι το τελευταίο πλατωνικό έργο. Ο συγγραφέας δεν πρόλαβε ούτε να το εκδώσει. Ήταν γραμμένο σε πίνακες με κερί και ο γραμματέας της Ακαδημίας, Φίλιππος ο Οπούντιος, ανέλαβε το έργο της μεταγραφής του («Φίλιππος ὁ Ὀπούντιος τοὺς Νόμους αὐτοῦ μετέγραψεν ὄντας ἐν κηρῷ» Διογένης Λαέρτιος, Βίοι φιλοσόφων 3.37), χωρίζοντας το περιεχόμενό του σε δώδεκα βιβλία. Πρόκειται για το εκτενέστερο έργο του Πλάτωνα (που ξεπερνά ακόμη και την Πολιτεία).

«Οι άλλοι θέλουν να αποσυρθούν σε εξοχικά, ακροθαλασσιές και βουνά, ακόμη κι εσύ συνήθισες να τα λαχταράς αυτά πολύ. Όλο αυτό όμως είναι πολύ αφελές (ἰδιωτικώτατόν), εφόσον όποια ώρα θελήσεις μπορείς να αποσυρθείς στον εαυτό σου (εἰς ἑαυτὸν ἀναχωρεῖν). Γιατί πουθενά δεν υπάρχει πιο ήσυχο ή γαλήνιο μέρος για να αποσυρθεί ένας άνθρωπος από τον ίδιο του τον εαυτό.» Μάρκος Αυρήλιος, Τὰ εἰς ἑαυτὸν 4.3.1

Όταν ο Λουκρήτιος συγγράφει το μακροσκελές ποίημα De rerum natura (Περί φύσεως των πραγμάτων), το λογοτεχνικό αριστούργημα που περιλαμβάνει ολόκληρη την Επικούρεια φιλοσοφία, δεν πρωτοτυπεί. Τουλάχιστον όχι σε σχέση με την αρχαιοελληνική φιλοσοφική παραγωγή του Ξενοφάνη, του Παρμενίδη, και του Εμπεδοκλή που έχουν προηγηθεί όσον αφορά τη φιλοσοφική ποίηση. Ωστόσο, αυτή τη φορά η φιλοσοφία αλλάζει γλώσσα, γράφεται στα λατινικά, γεγονός που θα βοηθήσει σημαντικά στη διάδοση της στη Ρώμη. Η αλλαγή βέβαια, όπως μας πληροφορεί ο Κικέρωνας (Tusc. 4.6-7), έχει ήδη αρχίσει και η διδασκαλία του Επίκουρου έχει καταλάβει όλη την Ιταλία (Italiam totam occupaverunt).

«Αν η ευδαιμονία είναι ενέργεια σύμφωνη με την αρετή είναι λογικό να είναι η καλύτερη.»

Αριστοτέλης, Ἠθικὰ Νικομάχεια 1177a12-13

Τι είναι ψυχή; Αυτό το ερώτημα απασχόλησε τη σκέψη των αρχαίων στοχαστών ήδη από τα πρώτα βήματα της φιλοσοφίας. Από τον Θαλή έως τον Αριστοτέλη, οι φιλόσοφοι προσπάθησαν να ορίσουν την ψυχή σύμφωνα με τη θεωρία τους: Η ψυχή είναι σφαιροειδή σχήματα (Δημόκριτος), σκόνες («ξύσματα», Πυθαγόρειοι), ο νοῦς (Αναξαγόρας), ο ἀήρ (Διογένης, Αναξιμένης), το πῦρ ή η ἀναθυμίασις (Ηράκλειτος), το ὕδωρ (Ίππων), το αἷμα (Κριτίας), η ἁρμονία (Πλάτων, Φαίδων 85e-86d). Ο Αριστοτέλης είναι ο πρώτος που θα αφιερώσει ένα ολόκληρο έργο, το Περί ψυχής όπου στο Α΄ βιβλίο θα ξεκινήσει από τις θεωρίες των προγενεστέρων, ώστε «να κρατήσουμε όσα έχουν ειπωθεί σωστά και να προφυλαχτούμε από τις λανθασμένες απόψεις».

«Κάθε φορά που αισθάνεσαι πόνο έχε πρόχειρο ότι αυτό δεν είναι ούτε υποτιμητικό (αἰσχρόν) ούτε κάνει χειρότερη τη διάνοια που είναι αυτή που κυβερνά· ούτε όμως τη βλάπτει όσο είναι λογική και κοινωνική. Στις περιπτώσεις των περισσότερων πόνων αυτό που είπε ο Επίκουρος θα σε βοηθήσει, ότι ο πόνος δεν είναι αφόρητος ούτε αιώνιος, αν θυμάσαι ότι έχει όρια και δεν προσθέτεις άλλα. Και να θυμάσαι και αυτό, ότι πολλά από αυτά που φέρνουν πόνο και προκαλούν ενοχλήσεις διαφεύγουν την προσοχή μας· όπως το να νυστάζεις και το να καίγεσαι από τη ζέστη και το να μην έχεις όρεξη· όταν δυσφορείς με κάτι από αυτά, λέγε στον εαυτό σου ότι ενδίδεις στον πόνο.»

Μάρκος Αυρήλιος, Τα εις εαυτόν 7.64

Στα ελληνιστικά χρόνια η φιλοσοφία παίρνει άλλη τροπή. Ο Επικουρισμός, ο Στωικισμός και ο Σκεπτικισμός, παρά τη διαφορετική αφετηρία, υπόσχονται αταραξία και προσωπική ευτυχία. Η φιλοσοφία έχει χρησιμότητα, είναι θεραπεία από τις καθημερινές προκλήσεις αλλά και πρόληψη ενάντια στα δεινά. Ποτέ άλλοτε η φιλοσοφία δεν είχε βοηθήσει σε τέτοιο βαθμό το άτομο. Οι φιλόσοφοι εστιάζουν σε καθημερινές συμβουλές και ασκήσεις για μια πιο ευτυχισμένη ζωή, απαλλαγμένη από τις προκλήσεις των καιρών. Η πρακτική άσκηση παίζει καθοριστικό ρόλο και τείνει να ξεπεράσει τη μελέτη της φιλοσοφίας. Ο άνθρωπος θέλει να ζήσει ευτυχισμένα. Οι φιλόσοφοι έχουν τις απαντήσεις· γράφουν συγγράμματα, δίνουν ομιλίες, ανοίγουν σχολές.