Φιλοσοφία

Τι είναι ψυχή; Αυτό το ερώτημα απασχόλησε τη σκέψη των αρχαίων στοχαστών ήδη από τα πρώτα βήματα της φιλοσοφίας. Από τον Θαλή έως τον Αριστοτέλη, οι φιλόσοφοι προσπάθησαν να ορίσουν την ψυχή σύμφωνα με τη θεωρία τους: Η ψυχή είναι σφαιροειδή σχήματα (Δημόκριτος), σκόνες («ξύσματα», Πυθαγόρειοι), ο νοῦς (Αναξαγόρας), ο ἀήρ (Διογένης, Αναξιμένης), το πῦρ ή η ἀναθυμίασις (Ηράκλειτος), το ὕδωρ (Ίππων), το αἷμα (Κριτίας), η ἁρμονία (Πλάτων, Φαίδων 85e-86d). Ο Αριστοτέλης είναι ο πρώτος που θα αφιερώσει ένα ολόκληρο έργο, το Περί ψυχής όπου στο Α΄ βιβλίο θα ξεκινήσει από τις θεωρίες των προγενεστέρων, ώστε «να κρατήσουμε όσα έχουν ειπωθεί σωστά και να προφυλαχτούμε από τις λανθασμένες απόψεις».

«Κάθε φορά που αισθάνεσαι πόνο έχε πρόχειρο ότι αυτό δεν είναι ούτε υποτιμητικό (αἰσχρόν) ούτε κάνει χειρότερη τη διάνοια που είναι αυτή που κυβερνά· ούτε όμως τη βλάπτει όσο είναι λογική και κοινωνική. Στις περιπτώσεις των περισσότερων πόνων αυτό που είπε ο Επίκουρος θα σε βοηθήσει, ότι ο πόνος δεν είναι αφόρητος ούτε αιώνιος, αν θυμάσαι ότι έχει όρια και δεν προσθέτεις άλλα. Και να θυμάσαι και αυτό, ότι πολλά από αυτά που φέρνουν πόνο και προκαλούν ενοχλήσεις διαφεύγουν την προσοχή μας· όπως το να νυστάζεις και το να καίγεσαι από τη ζέστη και το να μην έχεις όρεξη· όταν δυσφορείς με κάτι από αυτά, λέγε στον εαυτό σου ότι ενδίδεις στον πόνο.»

Μάρκος Αυρήλιος, Τα εις εαυτόν 7.64

Στα ελληνιστικά χρόνια η φιλοσοφία παίρνει άλλη τροπή. Ο Επικουρισμός, ο Στωικισμός και ο Σκεπτικισμός, παρά τη διαφορετική αφετηρία, υπόσχονται αταραξία και προσωπική ευτυχία. Η φιλοσοφία έχει χρησιμότητα, είναι θεραπεία από τις καθημερινές προκλήσεις αλλά και πρόληψη ενάντια στα δεινά. Ποτέ άλλοτε η φιλοσοφία δεν είχε βοηθήσει σε τέτοιο βαθμό το άτομο. Οι φιλόσοφοι εστιάζουν σε καθημερινές συμβουλές και ασκήσεις για μια πιο ευτυχισμένη ζωή, απαλλαγμένη από τις προκλήσεις των καιρών. Η πρακτική άσκηση παίζει καθοριστικό ρόλο και τείνει να ξεπεράσει τη μελέτη της φιλοσοφίας. Ο άνθρωπος θέλει να ζήσει ευτυχισμένα. Οι φιλόσοφοι έχουν τις απαντήσεις· γράφουν συγγράμματα, δίνουν ομιλίες, ανοίγουν σχολές.

Η ζωή είναι όμορφη και μοναδική. Κάποιες φορές ωστόσο τυχαία εμπόδια ματαιώνουν την ευτυχία μας. Σαν τοίχος στέκονται μπροστά μας και αποσπούν την προσοχή μας από τον στόχο. Οι επιλογές πολλές. Άλλες γνωστές άλλες άγνωστες. Πώς θα χειριστούμε τη ζωή μας με τον καλύτερο δυνατό τρόπο;

Γιατί να ασχοληθεί ένας φιλόσοφος με την ντροπή και να επιχειρήσει να την ερευνήσει σε βάθος; Η ντροπή είναι ένα ανθρώπινο συναίσθημα, αρνητικό. Αλλά έχει και τη θετική του πλευρά ως μέσο προφύλαξης από πράξεις που θα οδηγήσουν σ’ αυτό. Ως εκ τούτου, ο Αριστοτέλης θα αφιερώσει κεφάλαια στην εξέταση της ντροπής τόσο στα Ηθικά Νικομάχεια όσο και στη Ρητορική. Όπως είναι φυσικό, η φιλοσοφική πραγμάτευση εξαρτάται από το αντικείμενο συζήτησης. Έτσι, στα Ηθικά Νικομάχεια η έννοια της ντροπής κάνει για πρώτη φορά την εμφάνισή της στο Β΄ βιβλίο, όταν ο συγγραφέας μιλάει για τις μεσότητες και αναφέρεται παρεμπιπτόντως στο συναίσθημα της ντροπής:

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη οι περισσότεροι άνθρωποι δεν πείθονται με λογικά επιχειρήματα. Αυτό μπορεί να συμβαίνει στην επιστήμη και στη φιλοσοφία, αλλά αν ο ρήτορας θέλει να πείσει ένα κοινό η επιχειρηματολογία δεν αρκεί προκειμένου να φέρει τα επιθυμητά αποτελέσματα. Ρήτορες υπήρχαν στην Αθήνα και ήταν κι εκείνοι δάσκαλοι. Όμως ο Αριστοτέλης είναι βέβαιος για την αποτελεσματικότητα της δικής του μεθόδου. Οι μαθητές του, οι μελλοντικοί ρήτορες, δεν θα αποστηθίζουν λόγους όπως συμβαίνει στις άλλες σχολές, αλλά θα μιλούν ανάλογα με το ακροατήριο.

«Άρα η ευδαιμονία είναι το μέγιστο αγαθό και το ωραιότερο και το πιο ευχάριστο (ἄριστον ἄρα καὶ κάλλιστον καὶ ἥδιστον ἡ εὐδαιμονία) και αυτά δεν διακρίνονται μεταξύ τους.»

Αριστοτέλης, Ηθικά Νικομάχεια 1099a24-26

«Λυπάμαι για τον θάνατο του φίλου σου Φλάκους αλλά δεν θέλω να υποφέρεις περισσότερο. Δεν θα τολμούσα να επιμείνω στο να μην υποφέρεις καθόλου, αν και γνωρίζω ότι αυτό είναι το καλύτερο. Αλλά ποιος μπορεί να φτάσει σ’ αυτό το ψυχικό σθένος, εκτός αν έχει ξεφύγει μακριά από την πολυπλοκότητα της τύχης; […] Μην αφήνεις τα δάκρυα να στεγνώνουν όταν χάνεις έναν φίλο ούτε όμως να τ’ αφήνεις να σε πλημμυρίζουν. Μπορείς να δακρύζεις αλλά όχι να οδύρεσαι. […] Θέλεις να μάθεις τον λόγο της οιμωγής και του υπερβολικού θρήνου; Είναι επειδή στα δάκρυα αναζητούμε τις αποδείξεις του θρήνου και δεν αφήνουμε τη θλίψη να ακολουθήσει, μόνο την επιδεικνύουμε.»   

Σενέκας, Ηθικές επιστολές 63.1-2

Για μερικά χρόνια,
αφότου εξαφανίστηκε ο Γλάρος Ιωνάθαν από τις παραλίες του Σμήνους, έβλεπες εκεί τα πιο παράξενα πουλιά που είχαν ζήσει ποτέ πάνω στη γη. Πολλά είχαν αρχίσει να καταλαβαίνουν το μήνυμά του, και ήταν εξίσου συνηθισμένο να δεις έναν νεαρό γλάρο να πετά ανάποδα και να κάνει εξάσκηση στις λούπες όσο και έναν ηλικιωμένο που δεν ήθελε να ανοίξει τα μάτια του στην ομορφιά της πτήσης να πετάει ίσια και οριζόντια για τις ψαρόβαρκες, ελπίζοντας να βρει να φάει λίγο μουσκεμένο ψωμί.

Η εικόνα της ζωής σαν ένα ποτάμι που κυλάει είναι κυρίαρχη στη Στωική φιλοσοφία. Πρώτος ο Ηράκλειτος είχε διατυπώσει ποιητικά την ακατάληπτη ροή του χρόνου, παρομοιάζοντάς τον με ένα ποτάμι, στο οποίο δεν μπορούμε να μπούμε δυο φορές. Κατά τον ίδιο τρόπο, δεν μπορούμε να ζήσουμε την ίδια στιγμή. Το παρόν πετάει και εξαφανίζεται.

Τα πρώτα βήματα της φιλοσοφίας συνδέονται στενά με την επιστήμη ως διαδικασία αναζήτησης της αλήθειας. Η διήγηση των μύθων δεν είναι επαρκής εξήγηση για το πώς δημιουργήθηκε ο κόσμος. Δεν είναι όμως όλοι έτοιμοι να αποτινάξουν την έννοια του θεού ως δημιουργού του σύμπαντος.