Μπένχαμιν Λαμπατούτ - Το Κυάνιο της Πρωσίας (Φριτς Χάμπερ)

Μπένχαμιν Λαμπατούτ - Το Κυάνιο της Πρωσίας (Φριτς Χάμπερ)

Ο άνθρωπος που σχεδίασε την επίθεση με χημικά αέρια στο Υπρ, ο δημιουργός αυτής της νέας μορφής πολέμου, ήταν ο χημικός Φριτς Χάμπερ. Ο εβραϊκής καταγωγής Χάμπερ ήταν άνθρωπος ιδιοφυής, ο μόνος, ίσως, ικανός να κατανοήσει τις περίπλοκες μοριακές αντιδράσεις που είχαν κάνει το δέρμα των 1.500 νεκρών στρατιωτών στο Υπρ να μελανιάσει. Η επιτυχία της αποστολής του τού χάρισε τον βαθμό του λοχαγού, τη θέση του διευθυντή στο τμήμα Χημείας του Υπουργείου Πολέμου και ένα δείπνο με τον ίδιο τον Κάιζερ Γουλιέλμο Β'.

Όταν όμως επέστρεψε στο Βερολίνο, ο Χάμπερ βρέθηκε αντιμέτωπος με την οργή της συζύγου του. Η Κλάρα Ίμμερβαρ -η πρώτη γυναίκα που απέκτησε διδακτορικό στη χημεία από γερμανικό πανεπιστήμιο- όχι μόνο είχε δει την επίδραση του αερίου στα ζώα στο εργαστήριο, αλλά είχε κοντέψει να χάσει και τον σύζυγό της, όταν σε μια από τις δοκιμές πεδίου ξαφνικά ο άνεμος άλλαξε κατεύθυνση. Το αέριο κινήθηκε προς το λόφο όπου ο Χάμπερ, έφιππος, κατεύθυνε τα στρατεύματά του. Ο Φριτς σώθηκε ως εκ θαύματος, ένας από τους βοηθούς του όμως δεν μπόρεσε να ξεφύγει από το τοξικό νέφος. Η Κλάρα τον είδε να πέφτει στο έδαφος και να πεθαίνει σφαδάζοντας σαν να είχε δεχτεί επίθεση από στρατιές αδηφάγων τερμιτών.

Όταν ο Χάμπερ επέστρεψε θριαμβευτής από τη σφαγή του Υπρ, η Κλάρα τον κατηγόρησε ότι είχε διαστρέψει την έννοια της επιστήμης, επινοώντας μια μέθοδο για την εξόντωση ανθρώπων σε βιομηχανική κλίμακα. Ο Χάμπερ την αγνόησε παντελώς· για εκείνον, ο πόλεμος ήταν πόλεμος και ο θάνατος ήταν θάνατος, όποιο κι αν ήταν το μέσο που τον επέφερε. Εκμεταλλευόμενος τη διήμερη άδειά του, κάλεσε όλους τους φίλους του σε ένα πάρτι που κράτησε μέχρι τα ξημερώματα. Την ώρα που το πάρτι τελείωνε, η γυναίκα του κατέβηκε στον κήπο, έβγαλε τα παπούτσια της και αυτοκτόνησε με μια σφαίρα στο στήθος από το υπηρεσιακό περίστροφο του συζύγου της. Πέθανε αιμορραγώντας στην αγκαλιά του δεκατριάχρονου γιου της, ο οποίος κατέβηκε τρέχοντας τις σκάλες μόλις άκουσε τον πυροβολισμό. Σε κατάσταση σοκ ακόμη, ο Φριτς Χάμπερ, αναγκάστηκε την επόμενη κιόλας μέρα, να ταξιδέψει στο ανατολικό μέτωπο για να επιβλέψει μια επίθεση με χημικά αέρια.

Σε όλη την υπόλοιπη διάρκεια του πολέμου συνέχισε να αναπτύσσει τεχνικές για την πιο αποτελεσματική απελευθέρωση του αερίου, στοιχειωμένος από το φάντασμα της γυναίκας του. «Μου κάνει πραγματικά καλό να βρίσκομαι κάθε τόσο στο μέτωπο, εκεί όπου σφυρίζουν οι σφαίρες. Εκεί όπου το μόνο που μετράει είναι η στιγμή, και το μοναδικό σου καθήκον είναι να κάνεις ό,τι μπορείς στα όρια του χαρακώματος. Αλλά μετά, πίσω στο αρχηγείο, καθηλωμένος στο τηλέφωνο, ακούω στην καρδιά μου τα λόγια που μου είπε κάποτε η δύστυχη γυναίκα μου και, μέσα στην εξάντλησή μου, βλέπω σαν σε όραμα τη μορφή της να αναδύεται ανάμεσα από τις διαταγές και τα τηλεγραφήματα. Και υποφέρω».

Μετά την ανακωχή του 1918, ο Φριτς Χάμπερ κηρύχθηκε από τους Συμμάχους εγκληματίας πολέμου, παρόλο που κι εκείνοι είχαν επιδοθεί στη χρήση χημικών αερίων με τον ίδιο ζήλο όπως και οι Κεντρικές Δυνάμεις. Αναγκάστηκε να εγκαταλείψει τη Γερμανία και να εγκατασταθεί στην Ελβετία, όπου και πληροφορήθηκε ότι είχε τιμηθεί με το Νόμπελ Χημείας για μια ανακάλυψη που είχε κάνει λίγο πριν από τον πόλεμο και που τις επόμενες δεκαετίες έμελλε να αλλάξει το πεπρωμένο του ανθρώπινου είδους.

Το 1907, ο Χάμπερ ήταν ο πρώτος που έλυσε το πρόβλημα της παραγωγής αζώτου -του βασικού χημικού στοιχείου που απαιτείται για την ανάπτυξη των φυτών- απευθείας από τον αέρα. Έτσι αντιμετωπίστηκε, διαμιάς, η έλλειψη λιπασμάτων που στις αρχές του 20ού αιώνα απειλούσε να προξενήσει έναν πρωτοφανή παγκόσμιο λιμό. Χωρίς τον Χάμπερ, εκατοντάδες εκατομμύρια άνθρωποι, που μέχρι τότε βασίζονταν σε φυσικά λιπάσματα όπως η κοπριά και το νίτρο για την ενίσχυση των καλλιεργειών τους, θα είχαν πεθάνει από ασιτία.

Στους προηγούμενους αιώνες, η ακόρεστη πείνα της Ευρώπης είχε οδηγήσει συμμορίες Άγγλων στην Αίγυπτο, στους τάφους των αρχαίων Φαραώ, σε αναζήτηση όχι χρυσού, πολύτιμων λίθων ή αρχαιοτήτων, αλλά του αζώτου που περιείχαν τα οστά των χιλιάδων σκλάβων που είχαν θαφτεί μαζί με τους βασιλιάδες της κοιλάδας του Νείλου για να τους υπηρετούν και μετά θάνατον. Οι Άγγλοι τυμβωρύχοι είχαν ήδη εξαντλήσει τα αποθέματα της ηπειρωτικής Ευρώπης‧ είχαν ξεθάψει πάνω από τρία εκατομμύρια ανθρώπινους σκελετούς, ανάμεσά τους και τα οστά εκατοντάδων χιλιάδων στρατιωτών και αλόγων που είχαν σκοτωθεί στις μάχες του Άουστερλιτς, της Λειψίας και του Βατερλώ, για να μεταφερθούν με πλοία στο λιμάνι του Χαλ, στη βόρεια Αγγλία, να αλεστούν στους ειδικούς μύλους του Γιόρκσαϊρ και να εμπλουτίσουν τους καταπράσινους αγρούς της Γηραιός Αλβιώνος.

Στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, πάμφτωχοι Ινδιάνοι και αγρότες συνέλεξαν ένα-ένα τα κρανία τουλάχιστον τριάντα εκατομμυρίων βισόνων που σφαγιάστηκαν στις πεδιάδες της Βόρειας Αμερικής, προκειμένου να τα πουλήσουν στη Ένωση Οστών της Βόρειας Ντακότα‧ εκεί, στοιβάχτηκαν σε έναν σωρό που είχε μέγεθος ναού και ύστερα μεταφέρθηκαν στο εργοστάσιο για να αλεστούν και να μετατραπούν σε λίπασμα και σε «μαύρο των οστών», την πιο σκούρα χρωστική που μπορούσες να βρεις εκείνη την εποχή.

Αυτό που κατάφερε ο Χάμπερ στο εργαστήριο, ο Καρλ Μπος -ο αρχιμηχανικός του γερμανικού χημικού κολοσσού BASF- το μετέτρεψε σε βιομηχανική διαδικασία ικανή να παράγει εκατοντάδες τόνους αζώτου σ’ ένα εργοστάσιο μεγέθους μικρής πόλης, όπου απασχολούνταν πάνω από 50.000 εργάτες. Η μέθοδος Χάμπερ-Μπος είναι η σημαντικότερη χημική ανακάλυψη του 20ού αιώνα‧ ο διπλασιασμός της ποσότητας του διαθέσιμου αζώτου επέτρεψε τη δημογραφική έκρηξη με την οποία ο πληθυσμός της Γης αυξήθηκε από 1,6 σε 7 δισεκατομμύρια μέσα σε λιγότερο από εκατό χρόνια. Σήμερα, περίπου το 50% των ατόμων αζώτου που βρίσκονται στο σώμα μας έχουν παραχθεί τεχνητά χάρη σε αυτήν τη μέθοδο, ενώ ο μισός τουλάχιστον παγκόσμιος πληθυσμός θρέφεται από προϊόντα που έχουν αναπτυχθεί χάρη στη μέθοδο Χάμπερ-Μπος.

Ο σύγχρονος κόσμος δε θα μπορούσε να υπάρξει χωρίς τον άνθρωπο που «έβγαλε ψωμί από τον αέρα», σύμφωνα με τον Τύπο της εποχής, αν και ο αρχικός σκοπός της θαυματουργής ανακάλυψης του Χάμπερ δεν ήταν να εξασφαλίσει τροφή στις υποσιτιζόμενες μάζες, αλλά να προσφέρει στη Γερμανία την απαραίτητη πρώτη ύλη για την παραγωγή πυρίτιδας και εκρηκτικών κατά τον Α' Παγκόσμιο Πόλεμο, αφότου ο αγγλικός στόλος τής έκοψε την πρόσβαση στο νίτρο της Χιλής. Με το άζωτο του Χάμπερ, η ευρωπαϊκή σύγκρουση παρατάθηκε για δύο επιπλέον χρόνια, αυξάνοντας τις ανθρώπινες απώλειες της κάθε πλευράς κατά αρκετά εκατομμύρια.

*

[…] Ενθαρρυμένος από τις επιτυχίες που είχε με το άζωτο, ο Χάμπερ έβαλε σκοπό του να στηρίξει τη Δημοκρατία της Βαϊμάρης και να εξοφλήσει τις πολεμικές αποζημιώσεις που στραγγάλιζαν την οικονομία της, χάρη σε μια μέθοδο τόσο αξιοθαύμαστη όσο αυτή που του είχε χαρίσει το βραβείο Νόμπελ: αποσπώντας χρυσό από τα κύματα της θάλασσας. Ταξιδεύοντας με ψεύτικη ταυτότητα για να μην προκαλέσει υποψίες, συγκέντρωσε 5.000 δείγματα νερού από διάφορες θάλασσες ανά την υδρόγειο, κομμάτια πάγου από τον Βόρειο Πόλο και από παγόβουνα της Ανταρκτικής. Ήταν πεπεισμένος ότι μπορούσε να εξαγάγει τον χρυσό που ήταν διαλυμένος στους ωκεανούς, αλλά μετά από χρόνια σκληρής δουλειάς αναγκάστηκε να παραδεχτεί ότι στους αρχικούς του υπολογισμούς είχε υπερεκτιμήσει κατά πολλές τάξεις μεγέθους τη συγκέντρωση του πολύτιμου αυτού μετάλλου στο νερό της θάλασσας. Επέστρεψε στη χώρα του με άδεια χέρια.

Στη Γερμανία ο Χάμπερ βρήκε καταφύγιο στη δουλειά του, ως διευθυντής του Ινστιτούτου Φυσικοχημείας και Ηλεκτροχημείας Κάιζερ Βίλχελμ, την ώρα που ο αντισημιτισμός τριγύρω του θέριευε. Προστατευμένος, προς το παρόν, μες στην ακαδημαϊκή του όαση, ο Χάμπερ και η ομάδα του παρήγαγαν μια σειρά από νέες ουσίες· σε μία εξ αυτών χρησιμοποίησε κυάνιο για να παρασκευάσει ένα εντομοκτόνο τόσο δραστικό που το βάφτισαν Zyklon - κυκλώνας στα γερμανικά.

Η άκρα αποτελεσματικότητα της σύνθεσής του κατέπληξε τους εντομολόγους που το χρησιμοποίησαν για πρώτη φορά ως φθειροκτόνο σε ένα πλοίο που έκανε το ταξίδι Αμβούργο-Νέα Υόρκη, και έγραψαν απευθείας στον Χάμπερ για να τον επαινέσουν για την «εξαιρετικά κομψή διαδικασία εξάλειψης». Αυτή η νέα επιτυχία οδήγησε στην προαγωγή του σε Εθνικό Επίτροπο για τον Έλεγχο Παρασίτων, θέση από την οποία οργάνωσε την εξολόθρευση των κοριών και των ψύλλων στα υποβρύχια του ναυτικού, και των αρουραίων και των κατσαρίδων στους στρατώνες του πεζικού. Εξολόθρευσε τις λεγεώνες των σκώρων που πρόσβαλλαν το αλεύρι το οποίο αποθήκευε η κυβέρνηση σε διάφορα σιλό ανά την επικράτεια, περιγράφοντας στους ανωτέρους του την επίθεση των εντόμων ως «μια βιβλική μάστιγα που απειλούσε την ευημερία του γερμανικού Lebensraum [ζωτικού χώρου]», χωρίς να γνωρίζει ότι εκείνοι είχαν ήδη ξεκινήσει τις διώξεις όλων όσων μοιράζονταν τις εβραϊκές του ρίζες.

Ο Χάμπερ είχε ασπαστεί το χριστιανισμό σε ηλικία 25 ετών. Ήταν τόσο ταυτισμένος με τη χώρα του και τα ήθη της που τα παιδιά του έμαθαν την πραγματική τους καταγωγή μόνο όταν τους είπε ότι έπρεπε να εγκαταλείψουν τη Γερμανία. Ο Χάμπερ διέφυγε μετά τη φυγή των παιδιών του ζητώντας άσυλο στην Αγγλία, οι Βρετανοί συνάδελφοί του όμως αρνήθηκαν με μένος οποιαδήποτε επαφή μαζί του, γνωρίζοντας τον καθοριστικό του ρόλο στον χημικό πόλεμο. Αναγκάστηκε να εγκαταλείψει πολύ σύντομα το νησί. Στη συνέχεια, περιπλανιόταν από χώρα σε χώρα ελπίζοντας να καταλήξει κάποτε στην Παλαιστίνη, με έναν διαρκή πόνο στο στήθος, αφού οι αρτηρίες του δεν μπορούσαν πλέον να μεταφέρουν αρκετό αίμα στην καρδιά του.

Πέθανε στη Βασιλεία το 1934, βαστώντας το δοχείο της νιτρογλυκερίνης που χρειαζόταν για τη διαστολή των στεφανιαίων αρτηριών του, χωρίς να γνωρίζει ότι λίγα χρόνια αργότερα οι Ναζί θα χρησιμοποιούσαν στους θαλάμους αερίων το φυτοφάρμακο στη δημιουργία του οποίου είχε συμβάλει, για να δολοφονήσουν την ετεροθαλή αδελφή του, τον κουνιάδο του, τους ανιψιούς του και τόσους και τόσους άλλους Εβραίους που πέθαναν καθισμένοι κατάχαμα, ένα κουβάρι, με κράμπες στους μυς και με το δέρμα γεμάτο κόκκινες και κίτρινες κηλίδες, βγάζοντας αίμα από τ’ αυτιά και αφρούς από το στόμα, με τους νεότερους να ποδοπατούν τα παιδιά και τους ηλικιωμένους στην προσπάθειά τους να σκαρφαλώσουν πάνω στο σωρό των γυμνών σωμάτων για να αναπνεύσουν λίγα λεπτά, λίγα δευτερόλεπτα ακόμη, αφού το Zyklon Β που ξεχυνόταν από τους αγωγούς της οροφής είχε την τάση να συγκεντρώνεται στο πάτωμα. Όταν πια οι εξαεριστήρες είχαν διαλύσει το νέφος του κυανίου, τα πτώματα μεταφέρονταν σε τεράστιους φούρνους και αποτεφρώνονταν. Οι στάχτες τους ρίχνονταν σε ομαδικούς τάφους, πετιούνταν σε λίμνες και ποτάμια ή σκορπίζονταν σαν λίπασμα στα γύρω χωράφια.

Ανάμεσα στα ελάχιστα πράγματα που είχε μαζί του ο Φριτς Χάμπερ όταν πέθανε, βρέθηκε και μια επιστολή που είχε γράψει στη γυναίκα του. Σε αυτήν, ο Χάμπερ τής ομολογούσε ότι ένιωθε αφόρητες ενοχές‧ όχι όμως εξαιτίας του ρόλου που, άμεσα ή έμμεσα, είχε παίξει στον θάνατο τόσων ανθρώπων, αλλά επειδή η μέθοδός του για την εξαγωγή αζώτου από τον αέρα είχε αλλοιώσει τόσο πολύ τη φυσική ισορροπία του πλανήτη ώστε φοβόταν ότι το μέλλον αυτού του κόσμου δεν ανήκε πλέον στην ανθρωπότητα αλλά στα φυτά, καθώς αρκούσε μια μικρή μείωση του ανθρώπινου πληθυσμού σε παλαιότερα επίπεδα, έστω και για λίγες δεκαετίες, για να αναπτυχθούν τα φυτά δίχως όρια και φραγμούς και, χάρη στην πληθώρα θρεπτικών συστατικών που τους είχε δαψιλεύσει η ανθρωπότητα, να εξαπλωθούν τόσο που να καλύψουν τα πάντα πάνω στη γη, πνίγοντας κάθε άλλη μορφή ζωής κάτω από μια τρομερή πρασινάδα.

***

Benjamin Labatut
Όταν Παύουμε να Καταλαβαίνουμε τον Κόσμο
Το Κυάνιο της Πρωσίας