Φιλοσοφία

«Και με τι τρέφεται η ψυχή, Σωκράτη;

Με μαθήματα βέβαια, είπα εγώ.»

Πλάτων, Πρωταγόρας 313c7-8

«Προτείνω να σκεφτούμε την ερώτηση: ‘Μπορούν να σκέφτονται οι μηχανές;’»

Alan Turing, "Computing Machinery and Intelligence"

«Το πλοίο, τη γαλέρα με τα τριάντα κουπιά, με το οποίο έπλευσε και επέστρεψε πίσω ο Θησέας με τους νέους, οι Αθηναίοι το διατήρησαν ως την εποχή του Δημητρίου του Φαληρέως. Αφαίρεσαν τα παλιά ξύλα και τοποθέτησαν άλλα καινούργια και γερά στη θέση τους, που συνάρμοσαν με τέτοιο τρόπο, ώστε για τους φιλοσόφους το πλοίο κατέστη ένα αμφιλεγόμενο παράδειγμα και ένα μείζον ζήτημα, καθώς άλλοι έλεγαν πως παραμένει το ίδιο και άλλοι ότι δεν ήταν το ίδιο πλοίο.»

Πλούταρχος, Θησέας, 23.1

Η ηθική υποκρισία είναι η συνέπεια της οντολογικής απάτης στο επίπεδο της πράξης. Εάν το σχήμα της θεωρίας μας δε συμπίπτει με τους τύπους της αλήθειας, αναγκαία και ο τρόπος της συμπεριφοράς μας δε θα συμφωνεί με τα αιτήματα της αρετής.

Όταν σήμερα μιλάμε για υποκρισία, η αναφορά μας γίνεται σε κάτι τόσο αυτονόητο, όσο και ο αέρας που αναπνέουμε. Το συνήθισε το αίμα μας το καυσαέριο.

Ένα από τα πιο αινιγματικά και λιγότερο μελετημένα έργα του Σενέκα είναι το De otio (Περί ανάπαυλας), όπου ο συγγραφέας αναλύει τις απόψεις του για τον ελεύθερο χρόνο. Ο Στωικός φιλόσοφος έχει ήδη αφιερώσει δύο έργα και αρκετές από τις Ηθικές επιστολές στον Λουκίλιο προτρέποντας τον αναγνώστη του να αξιοποιήσει στο έπακρο τον χρόνο του, τη ζωή του. Με ποιον τρόπο όμως; Στα ρωμαϊκά χρόνια, ο Στωικισμός δεν επιτρέπει στο άτομο να απομονωθεί στον εαυτό του, καθώς οφείλει ακόμη και όταν φτάσει σε μεγάλη ηλικία να υπηρετεί το κοινό συμφέρον.

Λέγοντας οντολογική απάτη εννοώ πως ο άνθρωπος σήμερα, προκειμένου να ανταποκριθεί στα χρέη και στα πάθη της ζωής του, εγείρει αξιώσεις που είναι ασύμμετρες απέναντι στα αποθεματικά και στα παραγωγικά κεφάλαια της φύσης και της ζωής.

Ζητά δηλαδή περισσότερα από όσα μπορούν να δώσουν τα πράγματα. Και προσφέρει λιγότερα απ’ όσα τα ίδια τα πράγματα του ζητούν σαν αντάλλαγμα για κείνα που παίρνει. Σαν λύτρα, θά’ λεγα, που οφείλουνται στη ζωή και στη φύση, για να μην ταράζεται ο ρυθμός και η τάξη του κόσμου.

Ζούμε στο έπακρο, εξαντλούμε τη ζωή μας ή θεωρούμε τον χρόνο μας μια ανεξάντλητη παρακαταθήκη ζωής ως τα γηρατειά; Μήπως είμαστε πολύ απασχολημένοι για να ζήσουμε; Αυτά τα ερωτήματα θέτει ο Σενέκας σε πολλά από τα έργα του. Στο Περί της συντομίας της ζωής ο συγγραφέας απευθύνεται στον Παυλίνο (επόπτη της προμήθειας και διανομής του σίτου στη Ρώμη) για να τον πείσει ότι ήρθε ο καιρός να αποσυρθεί από τα καθήκοντά του και να αξιοποιήσει τον χρόνο του προς όφελός του. Αρκεί να ρίξει μια ματιά γύρω του. Όλοι επιθυμούν να ζήσουν περισσότερο, γιατί ανάλωσαν τη ζωή τους σε ανούσια πράγματα.

Οι Νόμοι είναι το τελευταίο πλατωνικό έργο. Ο συγγραφέας δεν πρόλαβε ούτε να το εκδώσει. Ήταν γραμμένο σε πίνακες με κερί και ο γραμματέας της Ακαδημίας, Φίλιππος ο Οπούντιος, ανέλαβε το έργο της μεταγραφής του («Φίλιππος ὁ Ὀπούντιος τοὺς Νόμους αὐτοῦ μετέγραψεν ὄντας ἐν κηρῷ» Διογένης Λαέρτιος, Βίοι φιλοσόφων 3.37), χωρίζοντας το περιεχόμενό του σε δώδεκα βιβλία. Πρόκειται για το εκτενέστερο έργο του Πλάτωνα (που ξεπερνά ακόμη και την Πολιτεία).

«Οι άλλοι θέλουν να αποσυρθούν σε εξοχικά, ακροθαλασσιές και βουνά, ακόμη κι εσύ συνήθισες να τα λαχταράς αυτά πολύ. Όλο αυτό όμως είναι πολύ αφελές (ἰδιωτικώτατόν), εφόσον όποια ώρα θελήσεις μπορείς να αποσυρθείς στον εαυτό σου (εἰς ἑαυτὸν ἀναχωρεῖν). Γιατί πουθενά δεν υπάρχει πιο ήσυχο ή γαλήνιο μέρος για να αποσυρθεί ένας άνθρωπος από τον ίδιο του τον εαυτό.» Μάρκος Αυρήλιος, Τὰ εἰς ἑαυτὸν 4.3.1

μήτε άρρεν μήτε θήλυ - Ιστορίες ευνούχων στην αρχαιότητα

Όταν ο Λουκρήτιος συγγράφει το μακροσκελές ποίημα De rerum natura (Περί φύσεως των πραγμάτων), το λογοτεχνικό αριστούργημα που περιλαμβάνει ολόκληρη την Επικούρεια φιλοσοφία, δεν πρωτοτυπεί. Τουλάχιστον όχι σε σχέση με την αρχαιοελληνική φιλοσοφική παραγωγή του Ξενοφάνη, του Παρμενίδη, και του Εμπεδοκλή που έχουν προηγηθεί όσον αφορά τη φιλοσοφική ποίηση. Ωστόσο, αυτή τη φορά η φιλοσοφία αλλάζει γλώσσα, γράφεται στα λατινικά, γεγονός που θα βοηθήσει σημαντικά στη διάδοση της στη Ρώμη. Η αλλαγή βέβαια, όπως μας πληροφορεί ο Κικέρωνας (Tusc. 4.6-7), έχει ήδη αρχίσει και η διδασκαλία του Επίκουρου έχει καταλάβει όλη την Ιταλία (Italiam totam occupaverunt).

«Αν η ευδαιμονία είναι ενέργεια σύμφωνη με την αρετή είναι λογικό να είναι η καλύτερη.»

Αριστοτέλης, Ἠθικὰ Νικομάχεια 1177a12-13