Μοντέλα, δεν κατασκευάζουμε μόνο στην επιστήμη, αλλά και στην καθημερινή μας ζωή. Ο ρεαλισμός κατά το μοντέλο δεν βρίσκει εφαρμογή μόνο στα επιστημονικά μοντέλα, αλλά και στα συνειδητά και υποσυνείδητα νοητικά μοντέλα που όλοι μας δημιουργούμε προκειμένου να ερμηνεύσουμε και να κατανοήσουμε τον κόσμο της καθημερινότητας.
Δεν υπάρχει τρόπος απαλοιφής του παράγοντα παρατηρητή —ημών των ιδίων— από την αντίληψή μας για τον Κόσμο, η οποία οικοδομείται μέσω των αισθητήριων λειτουργιών μας και μέσω του τρόπου με τον οποίο σκεπτόμαστε και συλλογιζόμαστε. Οι αισθητήριες αντιλήψεις μας —και κατά συνέπεια οι παρατηρήσεις επί των οποίων θεμελιώνονται οι θεωρίες μας— δεν είναι άμεσες, αλλά μάλλον διαμεσολαβούνται από ένα είδος φακού, την ερμηνευτική δομή του ανθρώπινου εγκεφάλου.
Ο ρεαλισμός κατά το μοντέλο αντιστοιχεί στον τρόπο με τον οποίο αντιλαμβανόμαστε τα πράγματα. Στον τομέα της όρασης, ο εγκέφαλός μας προσλαμβάνει μια σειρά σημάτων μέσω του οπτικού νεύρου. Τα σήματα αυτά δεν συγκροτούν το είδος του ειδώλου που σχηματίζεται στον τηλεοπτικό μας δέκτη. Υπάρχει ένα τυφλό σημείο στη θέση πρόσφυσης του οπτικού νεύρου στον αμφιβληστροειδή, και το μοναδικό τμήμα του οπτικού πεδίου μας που διαθέτει ικανοποιητική ανάλυση είναι μια στενή περιοχή πλάτους ι περίπου μοίρας γύρω από το κέντρο του αμφιβληστροειδούς —έχει το πλάτος του αντίχειρά σας όταν το χέρι σας βρίσκεται σε έκταση.
Ως αποτέλεσμα, τα ακατέργαστα δεδομένα που αποστέλλονται στον εγκέφαλο σχηματίζουν ένα χαμηλής ανάλυσης είδωλο με μια τρύπα στη μέση. Ευτυχώς, ο ανθρώπινος εγκέφαλος επεξεργάζεται τα δεδομένα αυτά, συνδυάζοντας οπτικές εισροές και από τα δύο μάτια, συμπληρώνοντας τα κενά με βάση την παραδοχή ότι οι οπτικές ιδιότητες παρακείμενων περιοχών μοιάζουν, και συνάγοντας τα ενδιάμεσα. Επίσης, από την ανάγνωση ενός δισδιάστατου πίνακα δεδομένων του αμφιβληστροειδούς, δημιουργεί την εντύπωση του τρισδιάστατου χώρου. Ο εγκέφαλος, με άλλα λόγια, δομεί μια νοητική εικόνα, ή μοντέλο.
Ο εγκέφαλος είναι τόσο καλός στην κατασκευή μοντέλων ώστε, αν οι άνθρωποι εφοδιαζόμασταν με γυαλιά τα οποία θα αναποδογύριζαν τα είδωλα στα μάτια μας, τότε οι εγκέφαλοί μας, ύστερα από κάποιο διάστημα, θα τροποποιούσαν το μοντέλο έτσι ώστε να βλέπουμε τα πράγματα και πάλι κανονικά. Και αν βγάζαμε τα γυαλιά μας αυτά, τότε θα βλέπαμε για λίγο τον κόσμο αναποδογυρισμένο, και στη συνέχεια θα προσαρμοζόμασταν ξανά. Έτσι, αυτό που εννοούμε όταν λέμε «βλέπω μια καρέκλα» είναι ότι έχουμε σχηματίσει μια νοητική εικόνα, ή μοντέλο, της καρέκλας με βάση το διαχεόμενο από αυτήν φως. Αν το μοντέλο είναι ανεστραμμένο, ο εγκέφαλός μας, καλώς εχόντων των πραγμάτων, θα το επιδιορθώσει πριν επιχειρήσουμε να καθίσουμε στην καρέκλα.
Ένα ακόμη πρόβλημα που λύνει, ή έστω αποφεύγει, ο ρεαλισμός κατά το μοντέλο είναι το νόημα της ύπαρξης. Πώς ξέρω ότι ένα τραπέζι υπάρχει ακόμη στο δωμάτιο από το οποίο βγήκα, όταν δεν μπορώ πια να το δω; Τι εννοούμε όταν λέμε ότι υπάρχουν πράγματα που δεν μπορούμε να δούμε, όπως είναι τα ηλεκτρόνια ή τα κουάρκ;
Θα μπορούσαμε, ασφαλώς, να έχουμε ένα μοντέλο στο οποίο το τραπέζι εξαφανίζεται όταν φεύγω από το δωμάτιο και επανεμφανίζεται στο ίδιο σημείο όταν επιστρέφω· ένα τέτοιο μοντέλο, όμως, θα ήταν άχαρο, ενώ δεν θα απαντούσε και στο ερώτημα τι θα συνέβαινε αν γκρεμιζόταν, για παράδειγμα, η οροφή του δωματίου ενόσω εγώ θα απουσίαζα. Αν υιοθετούσα το μοντέλο «το τραπέζι εξαφανίζεται εν τη απουσία μου», τότε πώς θα μπορούσα να εξηγήσω το γεγονός ότι, την επόμενη φορά που θα μπω στο δωμάτιο, το τραπέζι θα επανέλθει στο οπτικό μου πεδίο σπασμένο και καταπλακωμένο από τα χαλάσματα της οροφής; Το μοντέλο στο οποίο το τραπέζι παραμένει στη θέση του είναι πολύ απλούστερο και συμφωνεί με την παρατήρηση. Αυτό μας φτάνει.
***
Stephen Hawking & Leonard Mlodinow: Το Μεγάλο Σχέδιο.
