(To Zyklon B γράφει τη στήλη Sci-zophrenia στο Fridge.gr)
Ενας από τους κύριους σκοπούς του ανθρώπου από πολύ παλιά, που εκφράστηκε ανά τις εποχές με ποικίλους τρόπους, ήταν η υπέρβαση των ορίων του σε όλες τις μορφές. Ο άνθρωπος ανέκαθεν έψαχνε τρόπους να γίνει δυνατότερος, ικανότερος, καλύτερος. Όπου μπορεί επιστρατεύει την γνώση που έχει αποκομίσει για να καταφέρει αυτούς τους σκοπούς. Από αυτή την επιδίωξη του, δεν έμεινε φυσικά εκτός και η βελτίωση των ανώτερων πνευματικών δυνατοτήτων του: μνήμη, ευφυΐα, μάθηση.
Είναι σχετικά ασφαλές να υποθέσουμε ότι μεγάλη μερίδα του πληθυσμού γνωρίζει κοινωνικά αποδεκτούς, υποτυπώδεις τρόπους αύξησης -έστω και στιγμιαίας- αυτών των παραμέτρων. Το έχεις δει και εσύ τριγύρω σου, ίσως να το κάνεις και εσύ! Αν ΧΡΕΙΑΖΕΣΑΙ καφεδάκι (καφεΐνη) για να ξυπνήσεις, αν για να εστιάσεις σε σύνθετα ζητήματα "η υπόθεση σηκώνει τσιγάρο" (νικοτίνη), αν ποτέ οι γονείς σου σου έδιναν "τονοτίλ" ή βιταμίνες μπας και ο φωστήρας τους επιτέλους λάμψει στο σχολείο, τότε σίγουρα έχεις κάνει χρήση "νοοτροπικών σκευασμάτων" ή έστω σκευασμάτων που υποτίθεται πως αυξάνουν την πνευματική απόδοσή σου.
Ίσως τα παραπάνω να είναι πολύ "στάνταρ", κανείς δεν σκέφτεται τον φραπέ ως νοοτροπικό διότι το κάνει κάθε μέρα... Μπορεί όμως να έχεις έρθει σε επαφή με διάφορα βότανα και συμπληρώματα διατροφής που υποστηρίζουν πως ενισχύουν την μνήμη. Πέραν της καφεΐνης και της νικοτίνης, ισχυρότερες ουσίες έχουν επιστρατευτεί για αυτό τον σκοπό κατά καιρούς, είτε νόμιμα είτε παράνομα. Για την αύξηση, δηλαδή, των πνευματικών επιδόσεων: καλύτερη μνήμη, γρηγορότερη μάθηση, εγρήγορση, αυξημένη συγκέντρωση. Όπως διάφορα διεγερτικά ντοπαμινεργικής φύσεως, σαν τη χημική σειρά αναλόγων της αμφεταμίνης. Χρήση τέτοιων ουσιών κάποτε ήταν συνήθης σε κύκλους συγγραφέων, πιλότων πολιτικής και πολεμικής αεροπορίας, όπως επίσης και σε κύκλους ομιλητών ή εκπαιδευτικών.
Δεν άργησε να φανεί ότι η χρήση τέτοιων ουσιών και η οποιαδήποτε ενίσχυση επέφεραν, ερχόταν με κάποιο κόστος αρκετά βαρύ. Η δράση τους περιοριζόταν στο στενό χρονικό όριο που κρατούσε η επίδραση της ουσίας, και προκαλούσαν πληθώρα ανεπιθύμητων ενεργειών, ακόμα και σε βραχυχρόνια χρήση. Παρουσίαζαν ισχυρό σωματικό και ψυχολογικό εθισμό και πολλές από αυτές υποβίβαζαν βαρύτατα την υγεία του εγκεφάλου μακροπρόθεσμα.
Το 1946 ο Ρουμάνος Dr. Cornelius E. Giurgea θέσπισε τον όρο "νοοτροπικό / νοοτρόπο" φάρμακο, για να περιγράψει ουσίες που μόλις είχαν ανακαλυφθεί και οι οποίες, σύμφωνα με τις ως τότε μελέτες, βελτίωναν τις ανώτερες εγκεφαλικές λειτουργίες - υπό συγκεκριμένες συνθήκες, και χωρίς να φέρουν παρενέργειες επιβλαβείς για την υγεία του εγκεφάλου. Ο Dr. Cornelius, προσπαθώντας να δώσει τον ορισμό του νοοτροπικού, έθεσε κάποια κριτήρια τα οποία πρέπει να πληρεί μια ουσία για να εμπίπτει σε αυτή την κατηγορία. Σύμφωνα με αυτόν, μια ουσία για να χαρακτηριστεί νοοτροπική πρέπει να:
- Ενισχύει τη μάθηση και τη μνήμη, ιδίως σε καταστάσεις νευροβιολογικής διαταραχής όπως υποξία (έλλειψη οξυγόνου λόγω κακής κυκλοφορίας, πνιγμός, εγκεφαλικό επεισόδιο), ηλεκτροσόκ, εγκεφαλικές αλλαγές λόγω γήρατος.
- Ενισχύει την επικοινωνία των νευρικών κυττάρων και την ροή πληροφοριών, μεταξύ των δύο εγκεφαλικών ημισφαιρίων.
- Ενισχύει την αντίσταση του εγκεφάλου και να τον προστατεύει από φυσικές (π.χ. χτύπημα, εγκεφαλικό) και χημικές (νευροτοξικές ουσίες) βλάβες.
- Στερείται σημαντικών παρενεργειών και τοξικότητας όσον αφορά την σωματική αλλά και ψυχολογική κατάσταση.
Από τη χρονολογία που δόθηκε ο ορισμός αυτός, έως σήμερα, έχουν αλλάξει πολλά πράματα - στον τρόπο της επιστημονικής μελέτης, από άποψης αυστηρότητας μεθόδων, στις ικανότητες έρευνας που μας προσφέρουν καινούργιες μέθοδοι, αλλά και στην κατανόηση που έχουμε για τις νευροχημικές /νευροανατομικές διεργασίες. Ο πρωταρχικός ορισμός λοιπόν, τείνει να αναθεωρηθεί και να γίνει πιο αναλυτικός γεγονός που επιφέρει πολλές δυσκολίες. Παρ' όλα αυτά συντελείται ενεργή μελέτη πάνω στην ανάπτυξη τέτοιων ουσιών, ακόμα και σήμερα, διότι πολλές απο αυτές θα μπορούσαν να βρουν ιατρική εφαρμογή για την αντιμετώπιση νευροεκπτωτικών ασθενειών όπως alzheimer, parkinsons, γεροντική άνοια, όπως και γενικότερων προβλημάτων των ανώτερων λειτουργιών του εγκεφάλου. Η μέθοδος λειτουργίας των σημερινών νοοτρόπων φαρμάκων θα μπορούσε να χωριστεί σε δύο κατηγορίες των οποίων τα όρια δεν είναι πάντα εύκολα διακριτά. Μια ουσία δηλαδή μπορεί να έχει μηχανισμό δράσης που εμπίπτει και στις δύο κατηγορίες. Αυτές οι κατηγορίες είναι οι:
Ουσίες με άμεση δράση στο Κεντρικό νευρικό σύστημα
Εδώ περιλαμβάνονται ουσίες που δρουν απευθείας στον εγκέφαλο. Αυτό μπορεί να γίνει είτε με άμεση δράση στους μηχανισμούς του κυττάρου, όπως καλύτερος κυτταρικός μεταβολισμός (καλύτερη αξιοποίηση γλυκόζης για ενέργεια και οξυγόνου) ή και αντιοξειδωτική προστασία των κυττάρων (προστασία από ελεύθερες ρίζες, ουσίες που καταστρέφουν κύτταρα) είτε με άμεση επίδραση σε κάποιο σύστημα νευροδιαβιβαστών.
Όσον αφορά το δεύτερο, αυτές οι ουσίες συνήθως επηρεάζουν συστήματα νευροδιαβιβαστών για τα οποία έχουμε στοιχεία ότι παίρνουν μέρος στην απόκτηση και σχηματισμό των μνημών (π.χ. ο νευροδιαβιβαστής ακετυλοχολίνη) ή της προσοχής (π.χ. ο νευροδιαβιβαστής ντοπαμίνη). Τέτοιες ουσίες είναι η πιρακετάμη και τα ανάλογά της, η σουλμπουτιαμίνη (Arcalion), η υδεργίνη, ορισμένες ουσίες που εμποδίζουν την διάσπαση της ακετυλοχολίνης επιλεκτικά στον εγκέφαλο όπως η υπερζίνη Α (hyperzine A) και η γκαλανταμίνη / γαλανταμίνη (galantamine) που περιέχονται σε φυτά ή ακόμα και πειραματικές ουσίες όπως οι αμπακίνες (ampakines) που προκαταρκτικά αποτελέσματα δείχνουν ότι υποβοηθούν την έκκριση νευροτροφικών παραγόντων στον εγκέφαλο. Περισσότερα για αυτές στην συνέχεια.
Ουσίες με περιφερειακή δράση
Εδώ περιλαμβάνονται ουσίες που μπορεί να μην δρουν απευθείας στον εγκέφαλο, αλλά με την γενικότερη δράση τους στο σώμα υποβοηθούν την λειτουργία του εγκεφάλου. Ουσίες με αγγειοδιασταλτική δράση στον εγκέφαλο έτσι ώστε να μπορεί να έχει καλύτερη παροχή αίματος και οξυγόνου σε περίπτωση στένωσης αγγείων ή που παρουσιάζουν ελαφριά αντιπηκτική δράση στο αίμα διευκολύνοντας την κυκλοφορία του. Μερικές από αυτές είναι οι βινποσετίνη (vinpocetine), το βότανο Ginko biloba, και -πάλι- η υδεργίνη.
Ακολουθεί συνοπτική παρουσίαση τριών σκευασμάτων και αναφορά στις αμπακίνες.
Πιρακετάμη (piracetam, Nootrop)
Η πιρακετάμη [2-(2-oxopyrrolidin-1-yl)acetamide] συντέθηκε για πρώτη φορά στα εργαστήρια της φαρμακευτικής εταιρίας UCB στο Βέλγιο, το 1964, από ομάδα επιστημόνων με επικεφαλή τον Dr. Cornelius E. Giurgea. Αυτή η ουσία υπήρξε η αφορμή για την δημιουργία του όρου "νοοτροπικό / νοοτρόπο" φάρμακο. Χημικά, μοιάζει πολύ με το πυρογλουταμικό οξύ, ένα αμινοξύ που βρίσκεται σε πολλές τροφές.
Ο μηχανισμός δράσης αυτής της ουσίας, δηλαδή το πώς ασκεί τα αποτελέσματά της στον οργανισμό, δεν είναι ξεκάθαρος, αλλά υπάρχουν αρκετά στοιχεία. Πρόκειται περί σύνθετου μηχανισμού. Ο κύριος μηχανισμός που είχε προταθεί είναι η ενίσχυση του χολινεργικού συστήματος, δηλαδή της λειτουργίας του νευροδιαβιβαστή ακετυλοχολίνη που θεωρείται βασικός για την μνήμη. Στο ίδιο σύστημα επιδρά και η νικοτίνη. Επίσης έχει βρεθεί ότι η πιρακετάμη επιδρά σε ιοντικά κανάλια των νευρικών κυττάρων με αποτέλεσμα να ενισχύει την νευρομεταβίβαση (επικοινωνία μεταξύ εγκεφαλικών κυττάρων).
Πέραν αυτών των ιδιοτήτων, έχει ανακαλυφθεί επίσης ότι μπορεί όντως να βοηθήσει στην σωστή παραγωγή ενέργειας στα νευρικά κύτταρα, ακόμα και μετά από καταστάσεις που έχουν βλάψει αυτόν τον μηχανισμό (μιτοχόνδρια, εκεί παράγεται η κυτταρική ενέργεια) λόγω οξειδωτικού στρες, δηλαδή παραγωγή ουσιών μέσα στο κύτταρο που το γερνάνε ή το καταστρέφουν. Ίσως λόγω αυτών των ιδιοτήτων του να έχουν αναφερθεί θετικές εκβάσεις θεραπείας με πιρακετάμης μετά από εγκεφαλικό επεισόδιο. Σήμερα χρησιμοποιείται και ως αντιανοικό φάρμακο.
Με βάση την πιρακετάμη συντέθηκαν πολλές ουσίες που της μοιάζουν σε μια προσπάθεια εύρεσης βελτιωμένων ουσιών. Μια απο αυτές είναι η ανιρακετάμη (ονόματα: memodrin, referan, ampamet) που εκτός των ιδιοτήτων που έχει η πιρακετάμη είναι πιο λιπόφιλη ως ένωση (διέρχεται ευκολότερα στον εγκέφαλο) και έχει ισχυρή προστατευτική δράση στον εγκέφαλο. Εκτός αυτών έχει αναφερθεί ότι η δράση της έχει και στέλεχος παρόμοιο των αμπακινών, δηλαδή μπορεί να προκαλέσει έκκριση ουσιών στον εγκέφαλο, βασικές για την ανάπτυξή του, οπότε ίσως μπορεί να χρησιμοποιηθεί σε θεραπεία κατά του Alzheimer, της γήρανσης και του Parkinson.
Παρενέργειες δεν παρουσιάζονται συχνά και όταν παρουσιάζονται δεν αναφέρονται ως ιδιαίτερα σοβαρές. Περιλαμβάνουν κυρίως διέγερση ή αϋπνία.
Υδεργίνη (hydergine)
Η υδεργίνη (ergoloid mesylates) αναπτύχθηκε από τον Dr. Albert Hofmann για την φαρμακευτική εταιρία Sandoz (νυν Novartis) που έλαβε δημοσιότητα για την σύνθεση και ανακάλυψη των αποτελεσμάτων του LSD-25. Είναι ένα μίγμα τροποποιημένων ουσιών που λαμβάνονται από τον μύκητα Claviceps purpurea, γνωστός ως εργότιο/ερυσιβώδης όλυρα.
Ο μηχανισμός δράσης της υδεργίνης έχει μεγάλο ενδιαφέρον, διότι δεν επιδρά διακριτά μόνο με έναν τρόπο ώστε να μπορεί να αποδοθεί εκεί όλη η δράση της. Στην αρχή είχε χρησιμοποιηθεί για να βελτιώσει την κυκλοφορία του αίματος, και κατά συνέπεια οξυγόνου και θρεπτικών στοιχείων, στον εγκέφαλο ατόμων των οποίον οι νοητικές δυσκολίες είχαν αποδοθεί εκεί. Λόγω της ευεργετικής δράσης της στα εγκεφαλικά αγγεία έχει προταθεί για αντιμετώπιση και προφύλαξη από πονοκεφάλους και ημικρανίες. Έχει χορηγηθεί στους ηλικιωμένους για βελτίωση των νοητικών τους λειτουργιών από τη στιγμή που ανακαλύφθηκε ότι έχει διεγερτική δράση σε πολλά συστήματα νευροδιαβιβαστών (όπως της ντοπαμίνης), βελτιώνοντας τον εγκεφαλικό μεταβολισμό, και συγκεκριμένα στην απελευθέρωση ακετυλοχολίνης.
Από τα ως τώρα στοιχεία φαίνεται ότι έχει ισχυρή νευροπροστατευτική δράση στα κύτταρα του εγκεφάλου. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον όσον αφορά τις προστατευτικές της ιδιότητες έχει η προστασία που παρέχει έναντι νευροτοξικών ουσιών όπως το MPTP, που μία και μόνο χορήγησή του μπορεί να προκαλέσει μη αντιστρέψιμο Parkinson σε ανθρώπους και άλλα ζώα.
Οι παρενέργειες που έχει παρουσιάσει σε ορισμένες περιπτώσεις είναι ναυτία και ζάλη, αλλά σε φαρμακευτικές δόσεις θεωρείται καλώς ανεκτή από τον οργανισμό.
Ιδεβενόνη (Idebenone)
Η ιδεβενόνη (idebenone) είναι ένα συνθετικό ανάλογο του συνενζύμου Q10 που παίρνει μέρος στον σχηματισμό κυτταρικής ενέργειας στα μιτοχόνδρια. Αν τα μιτοχόνδρια καταστραφούν ή παράγουν ελεύθερες ρίζες σε μεγάλες ποσότητες, αυτό είναι καταστροφικό για το κύτταρο και πολλές φορές και τα γειτονικά του κύτταρα.
Ο μηχανισμός δράσης της ιδεβενόνης είναι αρκετά κατανοητός. Έχει αρκετά δυνατή αντιοξειδωτική δράση, μεγαλύτερη από αυτή του συνενζύμου Q10, και μπορεί να λειτουργήσει αρκετά αποτελεσματικά ακόμα και σε συνθήκες χαμηλής παροχής οξυγόνου στα κύτταρα. Μπορεί να διέλθει στον εγκέφαλο με σχετική ευκολία, κάνοντας αποτελεσματική την χρήση της από το στόμα (per os). Λόγω αυτής της δράσης της έχει μελετηθεί για θεραπευτική εφαρμογή σε σύνδρομα όπου δυσλειτουργούν τα μιτοχόνδρια ή που είναι νευροεκπτωτικές όπως η αταξία Friedreich, Alzheimer, Parkinson, σκλύρηνση κατα πλάκας και άλλες.
Επίσης έχει βρεθεί ότι μπορεί να εμποδίσει σε πειραματικά μοντέλα την απώλεια της ακοής από έκθεση σε δυνατό θόρυβο. Η πιο ενδιαφέρουσα ιδιότητά της είναι η δυνατότητα που έχει να προκαλεί ενδοεγκεφαλική αύξηση των νευροτροφικών παραγόντων (NGF/BDGF). Αυτοί οι παράγοντες είναι βασικοί για την σωστή ανάπτυξη των νευρώνων στον εγκέφαλο και ιδίως των αξόνων τους, του μέρους του νευρώνα δηλαδή που του επιτρέπει να επικοινωνεί με άλλους νευρώνες. Αν και γνωρίζουμε ότι τα εγκεφαλικά κύτταρα κατά κανόνα δεν αναγεννιούνται, οι νευροτροφικοί παράγοντες μπορούν να βοηθήσουν τον εγκέφαλο μετά από μια βλάβη να αντισταθμίσει την απώλεια κυττάρων με μεγαλύτερο αριθμό συνδέσεων μεταξύ των εναπομεινάντων. Με αυτό το σκεπτικό η ιδεβενόνη θα μπορούσε να αποτελέσει θεραπευτικό συμπλήρωμα σε περιπτώσεις νευρολογικής βλάβης.
Παρενέργειες δεν έχουν παρατηρηθεί ως τώρα.
Η έλευση των νοοτρόπων σκευασμάτων, ως ιδέα αλλά και ως εφαρμογή, προκάλεσε ποικίλες αντιδράσεις στην κοινή γνώμη, ιδίως τώρα που η πρόσβαση στην πληροφορία είναι εύκολη μέσω ίντερνετ και που μεγάλο μέρος αυτών των σκευασμάτων μπορούν να βρεθούν στο εμπόριο με σχετική ευκολία σε προσιτές τιμές. Όπως σε πολλά άλλα θέματα και εδώ έχουν δημιουργηθεί δυο στρατόπεδα. Στην μια μεριά βρίσκεται η μερίδα των ανθρώπων που τα θεωρούν μικρής κλινικής σημασίας, στην καλύτερη περίπτωση συμπληρωματική θεραπεία για παθήσεις του εγκεφάλου, και κατά κόρον άχρηστα για υγιείς ανθρώπους (ρώτα τον γιατρό σου και τον φαρμακοποιό σου, πιθανότατα ανήκουν σε αυτή την μερίδα). Στην αντίπερα μεριά βρίσκονται ένθερμοι υποστηρικτές τους (Smart Drugs enthusiasts) που υπερτονίζουν τα οφέλη. Το σίγουρο είναι ότι δεν υπάρχει προς το παρόν "ασημένια σφαίρα" στο στυλ που θα ήθελε μεγάλη μερίδα των ανθρώπων όπως "χάπι μνήμης" ή "χάπι εφυίας".
Παρόλαυτά γίνονται ενεργές ερευνητικές προσπάθειες, υπό το φως ανακάλυψης καινούργιων κλάσεων ουσιών, που μπορούν να αναστρέψουν νευρολογικές ζημιές ή να επωφελήσουν ακόμα και υγιή άτομα. Πρόσφατα η φαρμακευτική εταιρία Cortex Pharmaceuticals ανακοίνωσε τις προκριματικές δοκιμές κάποιων καινούργιων μορίων που ονόμασε αμπακίνες (ampakines) με κωδικά ονόματα CX717, CX614, CX546,CX-516 (ampalex). Αυτή η οικογένεια ουσιών επιδρά σε υποδοχείς AMPA του εγκεφάλου που είναι μια κατηγορία γλουταμινεργικών υποδοχέων, υποδοχέων ενός νευροδιαβιβαστή που έχει σχετιστεί με την μάθηση, την πλαστικότητα του εγκεφάλου, την έκκριση νευροτροφικών παραγόντων,την διέγερσή του κ.α. .
Η δράση αυτών των ουσιών είναι πιο εκλεκτική από τη δράση παλαιότερων νοοτρόπων φαρμάκων και πολύ πιο υποσχόμενη. Προς το παρόν τα αποτελέσματα των ερευνών είναι αρκετά ενθαρρυντικά με στατιστικά σημαντική βελτίωση σε παραμέτρους που μελετώνται προς αξιολόγηση βελτίωσης ανώτερων πνευματικών λειτουργιών. Όπως σε πλειάδα θεμάτων παρέμβασης στην επίδοση βιολογικών συστημάτων, έτσι και εδώ τίθενται αρκετά ηθικά διλήμματα και η ανάπτυξη τέτοιων ουσιών συχνά λαμβάνει ισάριθμες επικροτήσεις και κατακρίσεις.
Τέλος, δεν γνωρίζω κατα πόσο έχει φτάσει αυτή η "μόδα" στη χώρα μας, αλλά αν είσαι "αγγλοτραφής" ή "αμερικανοτραφής", ίσως να έχεις ακούσει το όλο σούσουρο που γίνεται με αμφεταμινοειδή φάρμακα για το ADD/ADHD (Ritalin: μεθυλφαινυδάτη, Adderall: αμφεταμίνη) ή με φάρμακα κατά της ναρκοληψίας, όπως modafinil, adrafinil. Τα συγκεκριμένα σκευάσματα αν και πασάρονται συχνά πυκνά υπο τον όρο-ομπρέλα "νοοτροπικό", δεν πληρούν τις προυποθέσεις των νοοτροπικών. Απλά, ικανοποιούν τον ρυθμό της εποχής που τόσο σας αρέσει: "Fast study, fast concentration, fast food, fast sex", μια ζωή στο fast forward με "αλύγιστες επιδόσεις" υπό οποιεσδήποτε συνθήκες. Περαστικά σας και καλά μυαλά!
Disclaimer να 'ούμ
Έλα μη μου στραβώνεις, συνηθίζεται το ντισκλεημεριλίκι σε κάτι τέτοια άρθρα. Τα παραπάνω είναι απλά πληροφοριακά και άκρως επικίνδυνα για άτομα χωρίς κριτική ικανότητα. Στην περίπτωση που έχεις έστω και την παραμικρή υποψία πως σου λείπει η κριτική ικανότητα διάγραψε από τη μνήμη σου ό,τι μόλις διάβασες και στείρωσε τον εαυτό σου με χρήση καυτών βελόνων πλεξίματος (μην το ρισκάρουμε, παίζει να είναι κληρονομικό!). Δεν ευθύνομαι εγώ για πάσα νόσο και πάσα μαλακία που μπορεί να προέλθει από τη δικιά σου ηλιθιότητα, βλάκα αναγνώστη: λαμβάνω ευθύνη μόνο για τις δικές μου ηλιθιότητες και καιρός είναι να αρχίσεις να ξεπερνάς τις "πολιτικές ορθότητες" και να αρχίσεις να αναλαμβάνεις και τις δικές σου. Δεν ευθύνομαι αν βάλεις το πουλί σου στην μπρίζα, την κλειτορίδα σου στο μπλέντερ ή τον πετεινό σου στον γάιδαρο του γείτονα. Επίσης, για να απαντήσω προκαταβολικά στα μαστουράκια, όχι με αυτά τα σκευάσματα δεν "την ακούς", δεν "τα νιώθεις" οπότε μην μπεις στον κόπο να κάνεις τον γύρο φαρμακείων της πόλης σου για "να περάσεις καλά στο κλαμπάκι". Kthnxbye!
