Εγκέφαλος: αλήθειες και μύθοι για το πιο παράξενο όργανο του σώματός μας!

Το ανησυχητικό είναι πως αρκούνται στο να τους πω ένα "Ναι" ή ένα "Όχι", δείγμα του ότι απλά ψάχνουν μια κάποια "αυθεντία" και όχι εξηγήσεις με βάση, θέλουν κάποιον άλλον να σκέφτεται για αυτούς, ώστε να μην σκέφτονται οι ίδιοι. Για τον παραπάνω λόγο, αποφασίζω κάπου εδώ να σταματήσω την στήλη μου και αυτό να είναι το τελευταίο μου άρθρο.

...

Χμ, όχι... Κάτι τέτοιο θα ήταν πραγματικά εύκολο και θα μου στερούσε την σαδιστική χαρά του να σας εκθέτω στις βερμπαλιστικές λογοδιάρροιές μου κάθε Παρασκευή. Το να προσβάλλω τον μέσο αναγνώστη έχει γίνει πλέον ακατανίκητος εθισμός, ούτε στον Dr. Dre που με πήγε ο Σάββας δεν μπόρεσα να βρω την γιατρειά μου! Η μόνη του πρόταση ήταν  ένα συμβόλαιο για Nerdcore ραπ, το οποίο δεν με άφησε η συντακτική ομάδα του fridge να υπογράψω - συγκεκριμένα ρίξανε στον καφέ μου κεταμίνη και μετά... μετά... δεν θυμάμαι! Συνεχίζω λοιπόν άνευ ροοστατών, δίνοντας στο πόπολο αυτό που γουστάρει.

Η αλήθεια είναι πως ποθείς και ζητάς αυτό που δεν έχεις, οπότε οι κραυγές των αναγνωστών για θέματα σχετικά με τον εγκέφαλο δεν μου κάνουν καθόλου εντύπωση. Σήμερα θα καταπιαστούμε με μύθους και πραγματικότητες που αφορούν τον εγκέφαλο, αυτό το όργανο με τις μυθικές ιδιότητες που υποτίθεται πως ξεχωρίζει μερικούς από εμάς από τα άλλα συμπαθέστατα ζωάκια. Ας το πάμε γλυκά γλυκά, με το μαλακό, όπως πλησιάζει ο Dennis Ferguson την τοπική παιδική χαρά.

Τι είναι ο ανθρώπινος εγκέφαλος;

Είναι αυτό που τόσα χρόνια μάταια βάζεις αγγελίες για να βρεις, αυτό που δεν μπορούν προς το παρόν να σου μεταμοσχεύσουν, αυτό που σου λείπει και σε κάνουν ζάφτι ένα κάρο επιτήδειοι - κουστουμαρισμένοι και μη. Ο εγκέφαλος είναι δυο χούφτες πράμα και ζυγίζει μόλις ενάμιση κιλό στους ενήλικες. Κατοικεί μέσα στο ακατοίκητο σου και χωρίζεται σε δυο ημισφαίρια, τα οποία χωρίζονται σε τέσσερις περιοχές (λοβούς) οι οποίες παίρνουν το όνομά τους από τα οστά του κρανίου τα οποία βρίσκονται "απέναντί" τους: κροταφικός (temporal), ινιακός (occipital), μετωπιαίος (frontal) και βρεγματικός (parietal) λοβός. Αυτές δεν είναι οι μόνες περιοχές του εγκεφάλου, είναι αυτές που θα έβλεπες εξωτερικά αν άνοιγες καλή ώρα ένα κεφάλι, υπάρχουν και άλλες "βαθύτερα" χωμένες: όσο πιο βαθιά χώνεσαι τόσο πιο "αρχέγονες" περιοχές του εγκεφάλου συναντάς, τις οποίες θα τις βρεις και σε άλλα ζώα (π.χ. ερπετά).

Κάτι άλλο που θα παρατηρήσεις ανοίγοντας ένα κεφάλι, ή πιο νόμιμα με μια επίσκεψη στον χασάπη, είναι πως ο εγκέφαλος δεν είναι γκρι αλλά είναι καφέ-κόκκινος : το γκρι που βλέπεις στις ταινίες και στα "βάζα" είναι λόγω χημικών όπως η φορμαλδεϋδη (φορμόλη) που χρησιμοποιούνται στην συντήρηση βιολογικών δειγμάτων. Έτσι, μπορείς να ξεχωρίσεις αν ο εγκέφαλος που βρήκες στο κεφαλόσκαλο σου είναι φρεσκοχυμένος κατευθείαν από την κουρούπα κάποιου ή προϊόν φάρσας ενός ανεγκέφαλου φίλου σου (αν ήταν έξυπνος, θα το έπαιρνε από τον χασάπη ή κατευθείαν από εσένα).

Από άποψη δομής σε μικροσκοπικό επίπεδο, ο εγκέφαλος μοιάζει με ένα "μπέρδεμα καλωδίων", εκτός αν χρησιμοποιήσεις την βαφή Golgi (στο ίδιο ράφι με τη βαφή L'Oreal No 54 για ανταύγειες) όπου αρχίζεις και βλέπεις τους νευρώνες που τον αποτελούν και πώς αυτοί συνδέονται μεταξύ τους. Ο εγκέφαλός μας περιέχει γύρω στους 100 δισεκατομμύρια νευρώνες οι οποίοι βρίσκονται σε συνεχή επικοινωνία μεταξύ τους. Οι συνολικές συνδέσεις μεταξύ τους υπολογίζονται σε ποσά των τάξεων τρισεκατομμυρίων ή και τετράκις εκατομμυρίων: με απλά λόγια, χαμός, ένα ..."χάος" που κάθε άλλο παρά ανοργάνωτο είναι.

Ένα άλλο ενδιαφέρον για τον εγκέφαλο είναι πως ως όργανο είναι αρκετά προστατευμένο, καθόλου παράξενο δεδομένης της λειτουργίας που επιτελεί. Εδώ δεν αναφέρομαι μόνο στα κόκαλα του κρανίου που σχηματίζουν "κράνος" γύρω του, αναφέρομαι και στην "χημική" του προστασία: στα περισσότερα σου όργανα φτάνει ό,τι μπορεί να μπει στο αίμα σου, όχι όμως και στον εγκέφαλό σου. Ο εγκέφαλος "επιτρέπει" επιλεκτικά ουσίες με συγκεκριμένα χαρακτηριστικά να περάσουν από το αίμα σε αυτόν, εκτός αυτών μπλοκάροντας και την είσοδο αρκετών μικροοργανισμών. Όσο χρήσιμο είναι το παραπάνω για να επιβιώσεις, τόσο μπελάς είναι για όποιους σχεδιάζουν φάρμακα που δρουν στον εγκέφαλο: αν δεν τον λάβουν υπόψιν τους τότε θα φτιάξουν υπέροχα φάρμακα με θαυμαστές ιδιότητες στον δοκιμαστικό σωλήνα, που δεν μπορούν όμως να δράσουν πάνω στο όργανο-στόχο. Ένα άλλο τσιτάτο για τον εγκέφαλο με πολύ ενδιαφέρον είναι η δίαιτά του: προτιμάει τη γλυκόζη, ουσιαστικά τρέφεται αποκλειστικά από αυτή!

Το τι κάνει ο εγκέφαλος, μέσες-άκρες, είναι γνωστό: ελέγχει το σώμα σου και κατά την πλειοψηφία των νευροεπιστημόνων σε κάνει να είσαι αυτό που ορίζεις εσύ ως <βάλε το όνομά σου εδώ>. Αυτό δεν ήταν πάντα γνωστό: ο Αριστοτέλης για παράδειγμα πίστευε πως η έδρα της νόησης είναι η καρδιά, ενώ ο εγκέφαλος είχε τον ρόλο να "ψύχει το αίμα μας" ώστε να μετριάζει την συμπεριφορά μας. Αντίθετα, ο Ιπποκράτης διαφωνούσε κάθετα μαζί του, καθιστώντας τον εγκέφαλο υπόλογο για πάση μαλακία που έδερνε τους συμπολίτες του. Η αμφισβήτηση του αν ο εγκέφαλος σου είσαι "εσύ" δεν έχει πάψει, υφίσταται ακόμα σε φιλοσοφικούς και νευροεπιστημονικούς κύκλους, και είναι γνωστή ως το πρόβλημα "Νου-εγκεφάλου", περισσότερα όμως για αυτό αργότερα... Πάμε να ξεβρακώσουμε λίγο μερικές απόψεις που κυκλοφορούν πρώτα...

"Χρησιμοποιούμε μόνο το 10% του εγκεφάλου μας"

Σωστό, αν το πιστεύεις πιθανότατα χρησιμοποιείς μόνο το 10% του εγκεφάλου σου και αυτό είναι τραγική υπερεκτίμηση. Μύθος, για όλους τους υπόλοιπους. Ξεκινώ από το πιο διαδεδομένο μιμίδιο περί εγκεφάλου, το οποίο όσες σφαίρες και να φάει αρνείται να πεθάνει, μονάχα βαμπιριάζει και έρχεται πίσω να σου πιει το... εγκεφαλικό υγρό με καλαμάκι! Αυτός ο μύθος φαίνεται να προήλθε και να έγινε "κοινή γνώση" μεταξύ 1890 και 1936 και να προήλθε από... κακή μεταφορά επιστημονικών δηλώσεων στο κοινό: για ακόμα μια φορά η pop science στον φοράει από πίσω με αγάπη! Γιατί διαδόθηκε αυτός ο μύθος;

Ανθρώπινη ματαιοδοξία! Είναι υπέροχο να σκέφτεσαι πως χρησιμοποιείς "μόνο το 10% του εγκεφάλου σου", σε αφήνει ελεύθερο να το ρίξεις σε τρελές εικασίες με το τι θα μπορούσες να κάνεις αν χρησιμοποιούσες λίγο ακόμα, πόσο μάλλον την ολότητά του: εδώ η σκέψη πολλών πάει σε ικανότητες τύπου X-men που με λίγο σμπρώξιμο από New age θεωρίες σε απογειώνουν στα ύψη, σε κάνουν περισσότερο να θυμίζεις απόγονο θεών παρά βιολογικό συγγενή του σκύλου και της αμοιβάδας.

Κάτσε, που το ξέρουμε όμως πως είναι μύθος; Αφήσαμε την "αυθεντία" του "το λέει πολύς κόσμος" και πάμε να αποκοιμηθούμε στην αυθεντία της τρελής Zyklon B; Όχι, υπάρχει τρόπος να το διαπιστώσουμε, διότι έχουμε όργανα που μπορούν να μετρήσουν την δραστηριότητα του εγκεφάλου. Βάζοντας ηλεκτρόδια μέσα του, σε διάφορες περιοχές του καταγράφουμε ηλεκτρική δραστηριότητα σε όλη του την μάζα - άρα δουλεύει, αλλιώς το μηχανάκι θα έδειχνε μηδέν. Δεν σου αρέσουν τα ηλεκτρόδια, ίσως το σήμα το λαμβάνεις διότι τα έμπηξες μέσα και ο εγκέφαλος αντέδρασε; Ωραία, χορηγώντας ραδιοσημασμένη γλυκόζη (δίνεις στη γλυκόζη να κρατάει "φαναράκι" για να δεις πού πάει) πάλι φαίνεται πως πάει σε όλο τον εγκέφαλο και χρησιμοποιείται από αυτόν, με τις μεγαλύτερες ποσότητες να χρησιμοποιούνται από τα μέρη του που δείχνουν την πιο έντονη δραστηριότητα. Ένα κύτταρο που δεν "χρησιμοποιείται", που δεν "δουλεύει" δεν καταναλώνει γλυκόζη.

Δυο περαιτέρω πειστήρια περί της λειτουργίας όλου του εγκεφάλου είναι α) τα εγκεφαλικά επεισόδια β) οι συνδέσεις μεταξύ νευρώνων. Όσον αφορά το πρώτο, αν το μεγαλύτερο μέρος του εγκεφάλου δεν χρησιμοποιούταν, τότε πολύ σπάνια ένα εγκεφαλικό (δηλαδή καταστροφή μέρους του εγκεφάλου λόγω τοπικής έλλειψης αιμάτωσης) θα έδινε "συμπτώματα", αν καταστρέψεις κάτι που δεν... δουλεύει δεν θα παρατηρήσεις την απώλειά του! Το δεύτερο πειστήριο είναι ίσως το πιο ενδιαφέρον. Ο εγκέφαλος, αν και είναι αρκετά ακριβό όργανο από άποψη ενεργειακής κατανάλωσης, είναι τρομερά οικονομικό όσον αφορά τις συνάψεις του. Για να διατηρηθεί η επικοινωνία μεταξύ δυο κυττάρων πρέπει μέσω ηλεκτρικών και χημικών μηνυμάτων αυτά τα κύτταρα να "νιώθουν" πως βρίσκονται σε επαφή, αλλιώς οι νευρώνες αποσύρουν του άξονές τους (τα "χεράκια" με τα οποία επικοινωνεί το ένα με το άλλο). Αυτή η απόσυρση των αξόνων μπορεί να παρατηρηθεί σε άτομα που έχουν μείνει για αρκετό καιρό (ορισμένες φορές απλά και μέρες) με απουσία ερεθισμάτων, π.χ., σε ένα σκοτεινό ηχομονωμένο δωμάτιο, ή σε ιατρικά προκλητό κώμα μέσω κεταμίνης ή άλλων αναισθητικών.

Πώς αποτελεί αυτό πειστήριο; Αποτελεί πειστήριο διότι συνάψεις παρατηρούνται σε όλους τους νευρώνες του εγκεφάλου άρα είναι ενεργοί. Εκτός τον παραπάνω λάβε υπόψιν σου πως αυτό το "10%" ακούγεται πολύ γενικό και αυθαίρετο: ποιος το είπε; πως το μέτρησε; - κανείς δεν φαίνεται να γνωρίζει. Μια από τις λίγες γενικότητες που φαίνεται να είναι σχετικά σωστές είναι πως οι γενικότητες συνήθως είναι λανθασμένες, κράτα μικρό καλάθι όταν τις ακούς.

Τα παραπάνω αποκλείουν τη χρήση "μόνο 10%" του εγκεφάλου μας, δεν αποκλείουν όμως το ότι ο εγκέφαλος μπορεί να έχει πολλές λειτουργίες και δυνατότητες οι οποίες δεν είναι τόσο συνήθεις, άρα φαίνονται "αχρησιμοποίητες" ή "σπάνιες". Εδώ μην βιαστείς να σκεφτείς πυροκινήσεις και άλλα τέτοια wow, σκέψου για αρχή μνημονικές και υπολογιστικές ικανότητες. Ξενέρα ε;

"Ένας μεγαλύτερος εγκέφαλος είναι πιο έξυπνος από έναν μικρότερο"

Μύθος, είναι παρηγοριά στον πατέρα που το παιδί του του βγήκε κεφάλας ή υδροκέφαλος! Αν έχεις κάτσει στον πλανήτη μας τόσο ώστε να έχεις παρατηρήσει μερικές πλήρεις περιστροφές του γύρω από τον ήλιο, θα έχεις αρχίσει να παίρνεις πρέφα πως bigger does not mean better (πλην συγκεκριμένων εξαιρέσεων όπως... εχμ... οπλισμού παντός φύσεως). Στον τομέα της συσχέτισης μεγέθους εγκεφάλου με ευφυία, έχει γίνει αρκετή δουλειά, διότι θα ήταν πολύ βολικό μετρώντας το μέγεθος ενός εγκεφάλου να μπορούμε να βγάλουμε συμπεράσματα για την εξυπνάδα ενός είδους: το μέγεθος του είναι άμεσα και εύκολα μετρήσιμο, το δε βγάλσιμό του από το καύκαλο του υποψηφίου οργανισμού είναι απείρως απολαυστικό.

Δες εδώ όμως το εξής, που το είδαν αρκετοί επιστήμονες που προσπάθησαν να βγάλουν άκρη μετρώντας εγκεφάλους: μια φάλαινα και ένας ελέφαντας έχουν σαφέστατα μεγαλύτερο εγκέφαλο από τον άνθρωπο, αλλά τουλάχιστον με ανθρώπινα κριτήρια δεν είναι αντίστοιχα "έξυπνα" ζώα - όσο θα περίμενες μετρώντας τα μυαλά τους. Αυτό συμβαίνει διότι ο εγκέφαλος από πλευρά λειτουργίας δεν έχει αναλάβει μόνο τις "ανώτερες" πνευματικές λειτουργίες που τόσο γουστάρουμε σαν είδος να μοστράρουμε: ελέγχει και τους μύες του σώματος, τις κινήσεις των σπλάχνων, νευρώνει το σώμα ώστε να δέχεται ερεθίσματα από αυτό κτλ. Όλο αυτό το "κρέα" θέλει και τις αντίστοιχες  περιοχές να το ελέγχουν, κατά συνέπεια θέλει "μεγαλύτερο" εγκέφαλο για να το κουμαντάρεις.

Μια λύση σε αυτό το πρόβλημα, σχετικά καλή αν και πάλι προβληματική, είναι να πάρεις το κλάσμα του βάρους του εγκεφάλου προς το βάρος του σώματος. Με αυτό τον τρόπο λαμβάνεις υπόψιν το μέγεθος του ζώου από το οποίο προήλθε ο εγκέφαλος. Αν τρέξεις αυτόν τον τύπο στους ανθρώπους θα δεις ότι το κλάσμα που σου δίνει μια γυναίκα είναι μικρότερο διότι, όπως μπορεί να σου πει οποιοσδήποτε έχει ξεμυαλίσει τουλάχιστον μια φορά στην ζωή του γυναίκα, ο εγκέφαλος των γυναικών είναι μικρότερος. Προτού φωνάξεις "pwned!", σε προλαβαίνει η κυρά-Επιστήμη (γένους θηλυκού) να σου τραβήξει τα αυτιά: μια διόρθωση (διάβαζε: καλυτέρευση) στον παραπάνω τύπο είναι να διαιρέσεις το μέγεθος του εγκεφάλου με το βάρος σώματος μείον του λίπους...το λίπος δεν νευρώνεται! Έτσι αν το κάνεις αυτό στον άνθρωπο , γυναίκες και άνδρες "σκοράρουν" το ίδιο, διότι οι γυναίκες έχουν περισσότερο λίπος από τους άνδρες! ΟΚ, τώρα μπορείς να ουρλιάξεις "pwned!" σε ένα θέμα που πραγματικά τις καίει!

Οι παραπάνω προσεγγίσεις συνεχίζουν να παραπατάνε διότι δεν λαμβάνουν υπόψιν τους την ποικιλομορφία ανάμεσα στα άτομα του ίδιου είδους. Έτσι οι μυαλωμένοι σκέφτηκαν ακόμα ένα έξυπνο κολπάκι για να διορθώσουν περαιτέρω τον τύπο. Η πιο έγκυρη μορφή του ονομάζεται πηλίκο εγκεφαλοποίησης (Encephalisation Quotient) και είναι το κλάσμα του βάρους του εγκεφάλου ενός ζώου προς το βάρος του εγκεφάλου υποτίθεται πως θα έπρεπε να έχει -υπάρχει μαθηματικός τύπος για τούτο- σύμφωνα με το σώμα του. Ενδεικτικά οι τιμές που προκύπτουν είναι, για τον άνθρωπο 7.44, αμέσως μετά το δελφίνι με 5.31, ακολουθεί ο ελέφαντας με 5.25 και ο χιμπατζής έρχεται καταϊδρωμένος με μόλις 2.48! Έτσι για να σε τσατίσω λίγο παραπάνω, ούτε αυτή η μέθοδος δεν δίνει τρομερά αξιόπιστα αποτελέσματα... Συμπέρασμα; Η συσχέτιση μεγέθους εγκεφάλου με εξυπνάδα είναι ένα πολύ ομιχλώδες τοπίο και σίγουρα δεν σηκώνει γενικότητες του στιλ "τα μεγαλύτερα μυαλά είναι εξυπνότερα".

"Τα κύτταρα του εγκέφαλου δεν αναγεννιούνται, ό,τι καταστραφεί το έχασες για πάντα"

Η παραπάνω πρόταση θεωρείται από αρκετούς ένα από τα κύρια "δόγματα" των νευροεπιστημών, ότι ο εγκέφαλος δεν αναγεννάται, τα κύτταρα που χάνεις τα χάνεις δια παντός, με αποτέλεσμα να πεθάνεις με λιγότερα εγκεφαλικά κύτταρα από όσα γεννήθηκες. Προς το παρόν συνεχίζει να είναι ο "κανόνας" αλλά αν διατυπωθεί απόλυτα αποτελεί μύθο, διότι οι εξαιρέσεις φαίνονται να πληθαίνουν.

Πως προκύπτουν όμως τα παραπάνω; Ίσως να ξέρεις κάποιο άτομο το οποίο πέρασε εγκεφαλικό και καταστράφηκε μέρος του εγκεφάλου του ή έκανε κάποια εγχείρηση στο κεφάλι και σιγά-σιγά συνήλθε, άρα πως γίνεται να μην αναπληρώνει ο εγκέφαλος τα κύτταρα που έχουν καταστραφεί; Παρολ' αυτά, αν κάνεις σε αυτά τα άτομα εξετάσεις, μπορείς να δεις ότι το μέρος του εγκεφάλου που έπαθε ζημιά αντικαταστάθηκε από... μια κοιλότητα με εγκεφαλικό υγρό! Η απάντηση σε αυτό, τουλάχιστον μέχρι σήμερα, είναι η εκπληκτική νευροπλαστικότητα (γνωστή και απλά ως πλαστικότητα) του εγκεφάλου. Η πλαστικότητα του εγκεφάλου είναι η διαδικασία κατά την οποία ο εγκέφαλος τροποποιείται, αλλάζει τις συνδέσεις μεταξύ νευρικών κυττάρων, έτσι ώστε να προσαρμοστεί στα ερεθίσματα: ο λόγος που μπορείς να μάθεις κάτι καινούργιο, να αποκτήσεις δεξιοτεχνίες, να μετατρέψεις πολύπλοκους χειρισμούς και διαδικασίες σε σχεδόν "αντανακλαστικές" συμπεριφορές είναι πως τα νευρικά σου κύτταρα μπορούν να φτιάξουν καινούργιους άξονες (τα... "χεράκια" που λέγαμε πριν) για να επικοινωνούν μεταξύ τους. Έτσι αν καταστραφεί κάποιο μέρος του εγκεφάλου σου, τα νευρικά κύτταρα που έχουν μείνει πίσω και νιώθουν μόνα φτιάχνουν περισσότερους άξονες, δημιουργούν περισσότερες συνδέσεις μεταξύ τους  και έτσι σιγά-σιγά "αντικαθιστούν" το μέρος που χάθηκε.

Οι εξαιρέσεις στον κανόνα -πως τα κύτταρα του εγκεφάλου δεν αναγεννιούνται- πληθαίνουν.

Φυσικά υπάρχει ένα όριο σε αυτό, αν και σε ορισμένες περιπτώσεις είναι αρκετά μεγάλο: η "μέλανα ουσία" στον εγκέφαλό σου που ελέγχει τις κινήσεις σου και η οποία στους παρκινσονικούς είναι κατεστραμμένη, μπορεί να καταστραφεί σε ποσοστό 80% προτού δεις συμπτώματα! Εδώ, τσίμπα και έναν κουραμπιέ: πως η νευροτοξικότητα (δηλαδή η τοξικότητα μιας ουσίας π.χ., στους νευρώνες) δεν είναι άμεσα εμφανής ή "κάτι που αισθάνεσαι" διότι πολλές φορές για να αντιληφθείς την ζημιά αυτή πρέπει να ξεπεράσει ένα όριο. Για να λύσουμε στα γρήγορα ένα άλλο θεματάκι, μια μονόπλευρη ζημιά (στο ένα εγκεφαλικό ημισφαίριο) μπορεί να..."απελευθερώσει" λειτουργίες του άλλου ημισφαιρίου με τρόπο που θα θύμιζε στον περισσότερο κόσμο "βελτίωση" παρά "εγκεφαλική ζημιά": με άλλα λόγια η εγκεφαλική ζημιά δεν φαίνεται πάντα ως "τραγική" ή ως "του τρέχουν σάλια και δεν μπορεί να μιλήσει".

Τα παραπάνω όμως μιλάνε για άξονες, όχι για νευρικά κύτταρα εξ' ου και οι κοιλότητες γεμάτες με εγκεφαλονωτιαίο υγρό. Βρέθηκε όμως στον άνθρωπο κάτι που ήταν εδώ και καιρό γνωστό για άλλους οργανισμούς όπως τα πουλιά: τα εγκεφαλικά κύτταρα μπορούν να πολλαπλασιαστούν σε αριθμό! Αν και τα ήδη υπάρχοντα νευρικά κύτταρα δεν πολλαπλασιάζονται στον εγκέφαλο, υπάρχουν "πρόδρομα κύτταρα" (σκέψου τα σαν τα βλαστοκύτταρα που ακούς συνεχώς) τα οποία μπορούν να δώσουν καινούργια νευρικά κύτταρα. Το catch της όλης φάσης; Αυτό φαίνεται προς το παρόν να συμβαίνει σε ορισμένες περιοχές του εγκεφάλου, όχι σε όλον: κυρίως σε περιοχές οσφρητικών κέντρων, πιθανότατα και στον ιππόκαμπο που εμπλέκεται στην μνήμη.

"Άλλοι άνθρωποι χρησιμοποιούν το δεξί ημισφαίριο του εγκεφάλου περισσότερο και άλλοι το αριστερό"

Το αν είναι μύθος ή αλήθεια εξαρτάται από το πώς θα το δεις, στις περισσότερες συζητήσεις πάνω στο θέμα που έχω παρευρεθεί, τείνει να μπορεί να χαρακτηριστεί μύθος λόγω των... λεπτομερειών και των συμπερασμάτων στα οποία οι περισσότεροι θέλουν να καταλήγει η παραπάνω "διαπίστωση". Ναι, είναι γεγονός πως ο εγκέφαλος χωρίζεται σε δυο ημισφαίρια και πως ώρες-ώρες φαίνεται πως ένα από τα δυο ημισφαίρια έχει ελαφρώς πιο κυριαρχικές τάσεις από το άλλο: αυτό όμως δεν σημαίνει πως το ένα καταδυναστεύει το άλλο και πως μπορείς να χωρίσεις τους ανθρώπους σε "δυο κατηγορίες" αναλόγως με το "ποιο ημισφαίριο χρησιμοποιούν παραπάνω". Σχεδόν εξίσου χρησιμοποιούν και τα δύο! Πολλοί το πάνε ένα βήμα παραπάνω και κατηγοριοποιούν εύκολα τους ανθρώπους, έτσι όπως τους βολεύει το δυϊστικό μυαλουδάκι τους, σε "συναισθηματικούς" και "λογικούς" αναλόγως με το ποιο ημισφαίριο "κυριαρχεί" διότι αποδίδουν στο δεξί μέρος "αρτιστικές/συναισθηματικές" ιδιότητες και στο αριστερό "λογικές/επιστημονικές". Πίπες, άκαπνες πίπες... Πώς προέκυψαν όμως τούτα;

Καταρχάς ο εγκέφαλος ελέγχει το σώμα με έναν πολύ παράξενο τρόπο: το δεξί ημισφαίριο ελέγχει την αριστερή πλευρά του σώματος και το αριστερό ημισφαίριο την δεξιά, γι' αυτό αν σε ένα εγκεφαλικό παραλύσει η δεξιά πλευρά κάποιου με αρκετή σιγουριά μπορείς να πεις πως έχει συμβεί στο αριστερό ημισφαίριο! Το γιατί συμβαίνει αυτό και το τι εξυπηρετεί παραμένει άγνωστο. Επίσης είναι γνωστό πως η "κυριαρχία" του ενός ημισφαιρίου έναντι του άλλου δεν είναι "ολική", οπότε δεν μπορούμε καν να μιλάμε για κυριαρχία: αν και στο μεγαλύτερο ποσοστό των δεξιόχειρων κυριαρχεί το αριστερό ημισφαίριο σε θέματα ομιλίας-λόγου και θα περίμενες στους αριστερόχειρες να κυριαρχεί το δεξί επί των ίδιων λειτουργιών, αυτό δεν συμβαίνει - άρα η "κυριαρχία" μπορεί να μοιράζεται ανάμεσα στα δύο ημισφαίρια ανά "λειτουργία".

Τα δύο ημισφαίρια είναι συνδεδεμένα μεταξύ τους με μια περιοχή που ονομάζεται μεσολόβιο (corpus callosum), το οποίο από όσο γνωρίζουμε επιτρέπει την επικοινωνία μεταξύ τους. Τα παραπάνω "συμπεράσματα" στα οποία αποπατώ στην αρχή αυτού του μύθου, προέκυψαν από  εκ-pop-ευση μελετών που έγιναν πάνω σε ασθενείς, στους οποίους ο γιατρός είχε κόψει το μεσολόβιο και είχε χωρίσει χειρουργικά τα δυο ημισφαίρια. Έκανε, λέει, τι!; Ναι, είναι μία από τις μεθόδους που χρησιμοποιείται σε αρκετά βαριές μορφές επιληψίας, όταν απειλείται η ζωή του ασθενή από αυτή, για την αντιμετώπιση των συμπτωμάτων της.

Παρατηρήθηκε λοιπόν το εξής παράξενο στους ασθενείς όπου είχαν διαχωριστεί τα δυο ημισφαίρια: αν βάλεις στο αριστερό μέρος του οπτικού τους πεδίου π.χ., ένα πορτοκάλι και τους ρωτήσεις τι είδαν δεν θα μπορούν να σου πουν, μπορεί να ισχυριστούν πως δεν είδαν τίποτα αλλά... με το αριστερό τους χέρι να πιάσουν και να σου δείξουν ένα πορτοκάλι από την συλλογή αντικειμένων που έχεις αφήσει μπροστά τους! Αν τους δείξεις το πορτοκάλι στο δεξί μέρος του οπτικού τους πεδίου θα σου πουν πως είδαν ένα πορτοκάλι. Αυτό συμβαίνει διότι οι περισσότεροι άνθρωποι επεξεργάζονται τον λόγο στο αριστερό ημισφαίριο του εγκεφάλου τους (όχι, όμως αποκλειστικά, προσοχή!). Παρόμοια φαινόμενα συμβαίνουν αν τους βάλεις να συσχετίσουν αντικείμενα στο δεξί ή αριστερό οπτικό τους πεδίο ή τους παρουσιάσεις μαθηματικές πράξεις. Έτσι προέκυψαν οι κατηγοριοποιήσεις του δεξιού μέρους ως συναισθηματικό και του αριστερού ως λογικό. Για να τα καταλάβεις καλύτερα και να παίξεις λίγο, υπάρχει ένα πολύ ενδιαφέρον παιχνίδι ο Mr. Split Brainy!

Από ό,τι φαίνεται όμως τα πράγματα δεν είναι τόσο απλά. Αν σε κάποιον καταστρέψεις μια περιοχή του εγκεφάλου μονόπλευρα (μόνο στο ένα ημισφαίριο), π.χ., μέσω εγκεφαλικού, το άτομο μπορεί να χάσει αυτή την λειτουργία, αλλά αργά η γρήγορα σε μεγάλο βαθμό το άλλο ημισφαίριο μέσω πλαστικότητας αναλαμβάνει την λειτουργία και... ως δια μαγείας το άτομο γίνεται "καλά"! Αντιθέτως αν η καταστροφή είναι αμφίπλευρη στις αντίστοιχες περιοχές, το άτομο δεν ανακτά την λειτουργία που έχασε: κατά κάποιον τρόπο θα μπορούσα να πω και να παρεξηγηθεί πως ο εγκέφαλος έχει τις περιοχές του εις διπλούν!

Θες πιο τραγικό παράδειγμα; Πως θα σου φαινόταν να σου έβγαζα εξολοκλήρου το ένα σου ημισφαίριο; Είναι πρακτική γνωστή ως ημισφαιρεκτομή, η οποία θεωρείται αρκετά παρεμβατική, οπότε την κάνεις μόνο σε άτομα στα οποία υπάρχει σοβαρό πρόβλημα, όπως εγκεφαλίτιδα Rasmussen: αυτό αν δεν θέλεις να πεθάνεις από τις γύρω 200 -χωρίς υπερβολή- επιληπτικές κρίσεις που θα έχεις ανά ημέρα. Wow, τους βγάζεις ένα ημισφαίριο ολόκληρο, μπροστά του το κόψιμο του μεσολοβίου φαντάζει ύψιστη φλωριά, τι παθαίνουν μετά την εγχείρηση αυτά τα άτομα; Ημιπληγία κυρίως (παραλύει η μια τους πλευρά, η αντίθετη του ημισφαιρίου) αλλά σιγά-σιγά ανακτούν μέρος των ικανοτήτων τους, ιδίως αν η εγχείρηση γίνει σε μικρή ηλικία, όπου η νευροπλαστικότητα είναι στα ντουζένια της: ασχέτως ποια πλευρά θα τους βγάλεις, συνεχίζουν να έχουν και λογική και συναίσθημα, γεγονός που βάζει μια βαριά  ταφόπλακα σε δυϊστικές αντιλήψεις περι ημισφαιρίων.

"Ο εγκέφαλος παράγει τη συνείδηση/νου" ή το αντίστροφο;

Εδώ υπάρχει ένα τεράστιο θέμα, που δεν μπορεί να πεί κάποιος αν είναι μύθος ή αλήθεια και το οποίο δίνει δουλειά σε φιλοσόφους και επιστήμονες εδώ και αιώνες. Αν βρεθείς ποτέ σε τέτοια συζήτηση φρόντισε να έχεις μαζί σου μπόλικες ιδέες για να μοιραστείς, μπόλικο μεζέ, διότι νηστικό αρκούδι δεν χορεύει, και μπόλικο κρασί, έτσι ώστε να "λιπάνει" την συζήτηση αλλά και να τη λήξει μέσω λιποθυμίας όταν αυτή παρατραβήξει.

Το φιλοσοφικό ερώτημα είναι το εξής: παράγει το οργανικό υπόστρωμα (εγκέφαλος) την συνείδηση, το αίσθημα του "είμαι" ή απλά την στεγάζει (ή π.χ. λαμβάνει σαν κεραία); Στην πιο light και καθημερινή μορφή του, θα συναντήσεις αυτό το ερώτημα από άτομα που δεν ταυτίζονται με τους φιλοσοφικοτέτοιους, σε πιο απλές δηλώσεις του στιλ "πως να εξηγήσει η νευροεπιστήμη το δάκρυ, τη χαρά, τον έρωτα, το ότι νιώθω πως υπάρχω;" θεωρώντας το ύψιστο επιχείρημα απέναντι στον κακώς εννοούμενο μηχανισμό/αναγωγισμό. Σκέψου το λίγο, δεν είναι χαζό το ερώτημα και δεν μπορεί να διερευνηθεί εύκολα, άρα... και οι χαρντκοράδες στρατοπεδευμένοι υλιστές, αλλά και οι χαρντκοράδες "της ψυχής" αδυνατούν να σκοράρουν γκολάκι. Προσωπικά, αν είναι να ποντάρω τις μάρκες μου σε ένα όργανο προς αναζήτηση συνειδητότητας αυτό θα ήταν ο εγκέφαλος.

Γιατί; Διότι επιδρώντας στον εγκέφαλο κάποιος μπορεί να μεταβάλλει κατά πάρα πολύ πολλά "στεγανά" σου, πολλές συμπεριφορές σου, ακόμα και το ίδιο το αίσθημα της ύπαρξής σου: αυτό δεν συμβαίνει αν παρεμβληθώ στα κόκαλα σου, στο στομάχι σου, στην καρδιά σου ή στα έντερα σου. Οι μέθοδοι τροποποίησής είναι πολλές: από ένα εγκεφαλικό ή ένα ανεύρυσμα, έως ηλεκτρική ή μαγνητική διέγερση του εγκεφάλου ή τις λιγότερο εξωτικές και πιο απτές ψυχοτρόπες ουσίες (LSD, μεσκαλίνη, κεταμίνη, σαλβινορίνη κ.α.). Τα αποτελέσματά τους εκπληκτικά, μπορούν να τροποποιήσουν την αντίληψή σου αλλά και την αντίληψη της ίδιας σου τις ύπαρξης με τρόπο που να... κόβεις το πουλί σου πως ήταν πραγματικά, ήρθες σε επαφή με κάτι "άλλο" ή πως "σταμάτησες να υπάρχεις/έγινες άπειρος έξω από χωροχρονικούς περιορισμούς".

Εδώ κάποιος όμως θα μπορούσε να αντιπαραθέσει (που ως ένα βαθμό αγγίζει το φιλοσοφικό τρικ-σοφιστεία) και εξ' ου το δύσκολο του ερωτήματος, πως τα παραπάνω δείχνουν πως ο εγκέφαλος σχετίζεται πολύ στενά με την συνείδηση, αυτό όμως δεν αποδεικνύει πως την παράγει κιόλας: το ότι πειράζεις την κεραία της τηλεόρασής σου και στην οθόνη οι εικόνες αλλοιώνονται, δεν σημαίνει πως η κεραία ή πως η τηλεόρασή σου παράγει το σήμα. Πέραν των "θεωρητικών σχημάτων", υπάρχει πειραματικά κάτι που μπορεί να μας δώσει έστω μια κατεύθυνση; Εδώ αν σε κόβει λίγο θα πας να μου ακουμπήσεις από πίσω το περί ημισφαιρεκτομής: "κάτσε, ρε συ, πως η συνείδηση παράγεται στον εγκέφαλο, εδώ τον μισό βγάζω απέξω και το άτομο παραμένει ίδιο ακόμα και στην ευφυΐα του, δεν θα περίμενες κάποια τροποποίηση;". Όντως, υπέροχο ερώτημα τσίμπα πόντους γαματοσύνης!

Από την μία κάποιος θα μπορούσε να πει πως η πλαστικότητα του εγκεφάλου βοηθάει το άλλο ημισφαίριο να αναλάβει δράση, όμως αυτό δεν θα φαινόταν άμεσα, τα άτομα συνέρχονται από το χειρουργείο και είναι τα ίδια άτομα που μπήκαν μέσα - τι, νευροπλαστικότητα πλήρης μέσα σε... ώρες; Όχι. Περισσότερα στοιχεία ίσως μας δώσει το τι ΔΕΝ αφαιρείται κατά την ημισφαιρεκτομή, όχι το τι αφαιρείται: δεν αφαιρούνται κατώτερα τμήματα του εγκεφάλου, όπως το εγκεφαλικό στέλεχος, ζημιά στο οποίο συνήθως προκαλεί απώλεια αισθήσεων ή και θάνατο. Να ένα μέρος λοιπόν για ψάξιμο, αν θελήσεις να φιλοσοφήσεις έτσι "θεωρητικά και ελαφρά" ρίχνοντας μια ιδέα στο τραπέζι, χωρίς να χρειάζεται να προσκομίσεις αδιάσειστα πειστήρια, μπορείς να υποθέσεις πως ίσως η βασική συνείδηση παράγεται εκεί και ο φλοιός του εγκεφάλου της δίνει την πιο σύνθετη/πολύπλοκη υπόσταση της, όπως επίσης και...τα απαραίτητα εργαλεία (ομιλία) για να δηλώσεις πως υπάρχεις!

Άλλη μια πιθανότητα, είναι η συνειδητότητα να παράγεται "εις διπλούν" από τα ημισφαίρια οπότε και το ένα μόνο να αρκεί για αυτήν: το ότι ένα φαινόμενο μας φαίνεται σύνθετο δεν σημαίνει απαραίτητα πως έχει πολύπλοκο μηχανισμό ή πως προϋποθέτει "περίσσεια υλικού υποστρώματος".

Παρολ' αυτά, προσωπικά θεωρώ πως αν είναι κάπου να ψαχτεί πρακτικά η συνείδηση, το νούμερο 1 μέρος παραμένει ο εγκέφαλος. Αν βρεθεί εκεί; Δεν υπάρχει λόγος για φόβο αν απολαμβάνετε την παραμονή σας στον πλανήτη ως έχει, χωρίς την απαραίτητη προσθήκη "μαγείας/ανεξήγητου", ο ωραίος άνθρωπος μπορεί να απολαύσει πλήρως ένα φαινόμενο ασχέτως αν αυτό "εξηγηθεί πλήρως". Αν δεν βρεθεί εκεί; Βουρ για άλλα, ωραίοι αυτοί που αν και το "ανεξήγητο/μεταφυσικό" δεν αποτελεί απαραίτητο συστατικό της ύπαρξής τους γουστάρουν να το ερευνήσουν και δεν το φοβούνται αναζητώντας σιγουριές σε αποστειρωμένες μηχανιστικές αντιλήψεις.

"Τα ζόμπι θα φάνε τα μυαλά μας και θα κατακτήσουν τον κόσμο!!!"

Μύθος. Όχι, διότι δεν υπάρχουν ζόμπι, κοιτά απλά γύρω σου, κοίτα τους φίλους σου -υπάρχουν και είναι πάρα πολλά-αλλά για άλλο λόγο. Αν τα ζόμπι φάνε τα μυαλά μας αργά η γρήγορα θα καταρρεύσουν από νευροεκφυλιστικές ασθένειες. Θυμάσαι όλο εκείνο τον χαμό με τις "τρελές αγελάδες" και την "σπογγώδη εγκεφαλοπάθεια"; Η συγκεκριμένη πάθηση, που ονομάζεται νόσος Creutzfeldt–Jakob στους ανθρώπους, πιθανότατα προήλθε επειδή τάιζαν τις αγελάδες ζωικά προϊόντα ενώ είναι φυτοφάγα, άρα δεν είναι εξοπλισμένα καταλλήλως να την χωνέψουν.

Ουσιαστικά η πάθηση οφείλεται σε "prions", μια πολύ παράξενη άβια οντότητα που ουσιαστικά είναι -ουφ, ποπ ξανά Διονύση μου- πρωτεΐνες οι οποίες έχουν "λάθος σχήμα", τρομερά ανθεκτικές στην θερμότητα, που πιθανότατα μέσω λεμφαδένων μπορούν να φτάσουν στον εγκέφαλο και να...κάνουν τις πρωτεΐνες που υπάρχουν εκεί "σαν τα μούτρα τους": κακοδιπλωμένες, με λάθος σχήμα και τρομερά επιζήμιες.

Ωραία, πού κολλάνε τα παραπάνω με εγκεφάλους και ζόμπι; Φυλές στην Παπούα που τελετουργικά τρώνε τους εγκεφάλους των νεκρών συγγενών τους ανέπτυξαν παρόμοια συμπτώματα και, ω ναι, οφείλονται στα prions. Η αρρώστια ονομάζεται Kuru και είναι πέρα για πέρα αληθινή... Sorry, Hannibal Lecter, νοστιμότατο το κρέας τους απλά... απέφευγε τον εγκέφαλο, μας έχουν μείνει λίγοι connoisseur του είδους και θα ήταν κρίμα να τρέμεις με το νυστέρι στο χέρι τόσο πολύ που να σε προσλάβουν σε γυράδικο να κόβεις γύρο.

Καλημέρα και προσοχή στα μυαλά σας! Το ότι μπορείς να λειτουργήσεις μόνο με ένα εγκεφαλικό ημισφαίριο δεν είναι λόγος για να χάσεις το ένα από τα δύο!

Το αυθεντικό άρθρο μπορεί να βρεθεί ΕΔΩ