Από ψυχαναλυτικής οπτικής γωνίας ο όρος που χρησιμοποιείται για να εκφράσει την προσκόλληση είναι Κάθεξις (Κάθεξη). Η διαφορά έγκειται στην δυναμικότητα που προσδίδει ο όρος τον οποίον καθιέρωσε πρώτος ο Sigmund Freud.

Ως Κάθεξη, λοιπόν, ορίζουμε την συναισθηματική επένδυση σε ένα «αντικείμενο», εσωτερικό ή εξωτερικό. Τι ακριβώς επενδύουμε όμως και τι απόδοση μπορεί να έχει μία τέτοια επένδυση, και κυρίως, τι σχέση μπορεί να έχει με επιθετικές, αυτοκαταστροφικές και καταστροφικές, συμπεριφορές;

Στην διάρκεια των πρώτων χρόνων της ζωής μας σχηματίζουμε το λεγόμενο Υπερεγώ, την ηθική πυξίδα που αναλαμβάνει τον έλεγχο των ενορμήσεων. Έχοντας τον ρόλο του ηνίοχου ο σκοπός του είναι να ελέγξει τις άλογες ενορμήσεις (ενστικτα με σκοπό την επίτευξη της απόλαυσης) έτσι ώστε να μην τραυματιστεί ο «αναβάτης», το Εγώ. Βάση του αποτελούν οι πρώτες απαγορεύσεις και ο τρόπος με τον οποίο μας επιβλήθηκαν από τους ανθρώπους που μας φρόντισαν κατά την βρεφική μας ηλικία Στο πλαίσιο των ορίων που αποκτά ο καθένας μας καθώς μεγαλώνουμε, και με την συνδρομή του περιβάλλοντος και των συναναστροφών μας, διαμορφώνουμε μια συλλογή προτιμήσεων, ιδεών, αξιών και απόψεων για τον εξωτερικό και εσωτερικό μας κόσμο οι οποίες εκπροσωπεύονται ψυχολογικά από την έννοια του «αντικειμένου».

Μέσω της διεργασίας της Κάθεξης η λιβιδινική μας ενέργεια (Λίμπιντο) διοχετεύεται και προσκολλείται σε αυτά αντικείμενα τα οποία μπορεί να είναι εξωτερικά ή ακόμα και εσωτερικά, δηλαδή κομμάτια του ίδιου του εαυτού μας. Επιλέγοντας μέσα στα όρια του επιτρεπτού και του ανεπίτρεπτου επενδύουμε το συναισθηματικό φορτίο που περιέχεται στην Λίμπιντο σε ένα αντικείμενο το οποίο εν τέλει ή αγαπάμε ή δεν αγαπάμε. Επενδύουμε ενέργεια και κατ’ αυτόν τον τρόπο προκαλούμε την προσκόλληση συναισθήματος.

Αυτή η προσκόλληση όμως δεν αφορά ουσιαστικά κάτι το πραγματικό, κάτι το υλικό. Σίγουρα στο πραγματικό επίπεδο μπορεί να έχει ως αποτέλεσμα την προσκόλληση σε ένα πραγματικό «αντικείμενο», αλλά κατά βάση αποτελεί προσκόλληση σε ένα αντικείμενο στην σφαίρα της φαντασίας οριοθετημένο από τις προσταγές των ορίων του Υπερεγώ, το οποίο ανήκει φυσικά και αυτό στην σφαίρα της φαντασίας.

Ως αποτέλεσμα η προσκόλληση μπορεί να γίνει πηγή αγάπης ή κριτήριο προτίμησης ενός προσώπου, μιας ιδεολογίας ή αξίας, ή αφορμή υιοθέτησης μιας συγκεκριμένης εικόνας για τον εαυτό μας.

Μαζί με την προτίμηση όμως έρχεται η και η προσδοκία για την φύση αυτών των αντικειμένων. Επιθυμούμε τα πράγματα και οι καταστάσεις να ανταποκρίνονται στην εικόνα που έχουμε δημιουργήσει γι αυτά. Απαιτούμε η πραγματική εικόνα των πραγματικών αντικειμένων γύρω μας και μέσα μας να ανταποκρίνεται στην εικόνα που έχουμε γι αυτά στο φανταστικό επίπεδο.

Το αποτέλεσμα είναι πως για να υπάρξει αποδοχή της πραγματικότητας από το Εγώ χωρίς ταυτόχρονη συναισθηματική αντίκρουση, πρέπει ο πραγματικός κόσμος να πληροί τις προϋποθέσεις που έχει θέσει η δυναμική εξισορρόπηση μεταξύ Εγώ, Υπερεγώ και ενορμήσεων στο πεδίο του φανταστικού. Έχουμε μια συγκεκριμένη εικόνα για το τι σημαίνει να είσαι άντρας, γυναίκα, Έλληνας, Χριστιανός, Μουσουλμάνος, καλός γονέας, καλός μαθητής, καλός πολιτικός, καλός καθηγητής, καλός συντροφος, καλός εραστής και ούτω καθεξής. Με αυτόν τον τρόπο διαμορφώνεται ο χαρακτήρας και η προσωπικότητά μας, αλλά εν τέλει και οι προσδοκίες μας.

Όταν η πραγματικότητα όμως δεν ταιριάξει με την φαντασία τότε ως αποτέλεσμα έχουμε την δημιουργία ψυχικής έντασης η οποία μπορεί να έχει εξωτερική ή και εσωτερική κατεύθυνση. Εξωτερικά μπορεί να προκαλέσει θυμό, επιθετικότητα, αντικοινωνική και βίαιη συμπεριφορά. Εσωτερικά μπορεί να οδηγήσει σε αυτοκαταστροφική συμπεριφορά ή να προκαλέσει πανικό, άγχος και καταθλιπτικά συναισθήματα.

Έχουμε μία συγκεκριμένη εικόνα για το τι σημαίνει να είσαι Μακεδόνας και αν η συμπεριφορά κάποιου δεν συμβαδίζει με αυτήν την εικόνα τότε αυτό μπορεί να μας κάνει να θυμώσουμε ή ακόμα και να γίνουμε βίαιοι προς αυτόν που θα το κάνει. Έχουμε μια συγκεκριμένη εικόνα για το ποιος έχει το δικαίωμα να φέρει τον τίτλο του Έλληνα και αλλοίμονο σε αυτόν που θα τολμήσει να αποκαλέσει τον εαυτό του Έλληνα χωρίς να πληροί τα κριτήρια που εμείς έχουμε θέσει.

Έχουμε μια συγκεκριμένη εικόνα για το πώς πρέπει να φέρεται κάποιος σε δημόσιο χώρο και θα απαυδήσουμε όταν θα ζήσουμε το αντίθετο. Έχουμε μια συγκεκριμένη εικόνα για το τι σημαίνει να μας αγαπά κάποιος και αν αυτό δεν εκπληρωθεί τότε μπορεί να θυμώσουμε μαζί του ή να κλειστούμε στον εαυτό μας, να στεναχωρηθούμε ή και να βγούμε με την παρέα μας για καταναλώσουμε αλκοόλ που θα μας φέρει σε κατάσταση μέθης.

Έχουμε μια συγκεκριμένη ιδέα για το τι βαθμούς χρειάζεται ένας φοιτητής για να έχει μετά το πέρας των σπουδών του μία επιτυχημένη σταδιοδρομία και έχουμε θέσει τους ανάλογους στόχους και αν οι βαθμοί μας παρεκκλίνουν από αυτό τότε ίσως να συσσωρεύσουμε άγχος ή και να μας καταβάλει πανικός για το μέλλον μας.

Είναι προφανές πως η συναισθηματική προσκόλληση σε αντικείμενα και ιδέες που ανήκουν στο πεδίο της φαντασίας μπορεί να γίνει, εκτός από το σημείο αναφοράς για το ποιοί είμαστε, και η πηγή εσωτερικής σύγκρουσης. Όπως είδαμε μια τέτοια σύγκρουση μπορεί να έχει αρνητικά αποτελέσματα τόσο για τον περίγυρό μας όσο και για εμάς.

Χρειαζόμαστε σημεία αναφοράς στην σφαίρα του φανταστικού που θα ορίζουν το ποιοι είμαστε; Μάλλον ναι.

Μπορούμε να ζήσουμε χωρίς κανόνες, όρια, αξίες, προτιμήσεις και προσδοκίες; Μάλλον όχι.

Ίσως τότε μπορούμε να ελπίζουμε και να προσπαθούμε να καταφέρουμε ένα επίπεδο αυτογνωσίας που θα μας επιτρέψει να διαχωρίσουμε το πραγματικό από το φανταστικό, και ως αποτέλεσμα αυτού να ελαχιστοποιήσουμε τις προσδοκίες βασισμένες στην φαντασία και να τις αντικαταστήσουμε όσο το δυνατόν περισσότερο με κατανόηση της πραγματικότητας και με προσδοκίες βασισμένες στην πραγματικότητα. Ίσως αυτός να είναι και ο τρόπος που θα μας βοηθήσει να επιτύχουμε μείωση της απογοήτευσης και των εσωτερικών εντάσεων που μπορεί να προκαλέσει η προσκόλληση στο φανταστικό.

Ίσως αυτός να είναι ο τρόπος που θα μας βοηθήσει να περιορίσουμε την επιθετικότητα και την επιθετική συμπεριφορά είτε αυτή εμφανίζεται με τάση καταστροφική είτε με τάση αυτοκαταστροφική.

***

Απόστολος Φούρναρης

BSc, MA, MBPsS Trainee Psychoanalytic Psychotherapist