OTAN πριν από τον τελευταίο πόλεμο παρουσιάστηκε στα γράμματά μας η «Οδύσεια», το μόνο που έκαμεν εντύπωση ήταν ο όγκος της. Ελάχιστοι ένιωσαν την προέκταση, που έδιδε στην ποίησή μας. Οι πολλοί εσιώπησαν. Κι όσοι μίλησαν, πήραν ένα τόνο ελαφρά διδακτικό κι εφανέρωσαν -άλλοι ευγενικά και άλλοι αδέξια- την πρόθεσή τους να συστήσουν στον ποιητή της ν' αποφεύγει τις σπάνιες λέξεις και τα ογκώδη έργα (...).
Ο Καζαντζάκης έμενε σιωπηλός μπροστά σ' αυτούς τους δασκάλους της ποιητικής χρηστομάθειας. Ούτε θύμωνε ούτε πικραινόταν. Καμμιά φορά μόνο, σε ιδιωτικές συνομιλίες, έδιδε την εξήγηση της αταραξίας του:
Αυτοί οι άνθρωποι μένουν σ' άλλο πάτωμα κι εγώ σ' άλλο. Εγώ κατεβαίνω στο δικό τους και καταλαβαίνω πολύ καλά το δίκιο τους. Πιστεύω πως, αν καμμιά φορά ανεβούν κι αυτοί στο δικό μου, θα καταλάβουν πως έχω και εγώ δίκιο. Ολοι έχομε δίκιο...
Κι όταν αργότερα η κριτική της «Οδύσειας» ξεφεύγοντας από το πλαίσιο της λογοτεχνικής χρηστομάθειας προσπάθησε να θίξει και την ουσία του έργου, χωρίς όμως πάλι να παρουσιάζει ικανότητες προσαρμογής στο τραχύ κλίμα του, έδωκε μιαν απάντηση, που έμεινεν ιστορική:
Οι άνθρωποι, είπε, διαιρούνται όπως και οι αριθμοί σε «άρτιους» και «περιττούς». Οι πρώτοι είναι ήσυχοι και βέβαιοι για όλα τα πράγματα. Είναι λείοι. Οι άλλοι, πάντοτε ανήσυχοι κι αβέβαιοι, αποζητούν, χωρίς ελπίδα, την τελείωση. Είναι γεμάτοι «τσουγκριά» -ερωτήματα και προεκτάσεις. Οι τελευταίοι με καταλαβαίνουν και χωρίς να τους εξηγώ το έργο μου. Οι άλλοι, ό,τι και να τους πω, δε θα μπορέσουν ποτέ να το καταλάβουν.
Ενας νέος και πολύ αξιόλογος φιλόλογος (...) κατηγόρησε την «Οδύσεια» σαν έργο στερημένο από την διαύγεια και την λιτότητα, που πρέπει να χαρακτηρίζουν τα έργα των Ελλήνων, δηλαδή βάρβαρο. H κατηγορία τούτη φαίνεται να ενόχλησε τον Καζαντζάκη. Γι' αυτό και η απάντησή του αυτή τη φορά ήταν αυστηρή και χωρίς υπονοούμενα:
Γεννήθηκα στην Κρήτη, ετόνισε, στο νησί όπου πραγματοποιήθηκε μια σύνθεση της Ελλάδας και της Ασίας. Ο Οδυσέας μου δεν είναι ούτε Ελληνας ούτε βάρβαρος, αλλά και τα δυό μαζί: Είναι Κρητικός!
Πραγματικά, η παρουσία της Κρήτης και στην «Οδύσεια», και σ' ολόκληρο το ώριμο έργο του Καζαντζάκη, είναι τόσο έντονη -σαν γλώσσα και ήθος- που δεν μπορεί κανένας εύκολα να κατηγορήσει όσους βρίσκουν την «Οδύσεια»... δυσανάγνωστη.
Δε θα μπορούσαμε λ.χ. να ζητήσομε από τον Ουράνη να μπει μέσα στο ατρόμητο καράβι του Κρητικού Οδυσέα. Ο τρυφερός ποιητής των «Νοσταλγιών» -που δεν ήταν άλλωστε ποτέ εραστής του «κυρτού κύματος», που «κορυφούται, αποπτύει δ' αλός άλμην»- προτιμούσε να ονειρεύεται, απόμαχος, τότε, στην ακρογιαλιά:
Μοιάζω τους γέρους ναυτικούς με τις ρυτιδωμένες και τις σφιγγώδεις τις μορφές που είδα στην Ολλανδία, παράμερα στων λιμανιών τους φάρους καθισμένους να βλέπουνε αμίλητοι να φεύγουνε τα πλοία...
Ούτε κι από τον Κ. Παράσχο (μνημονεύω επίτηδες δυο από τους επισημότερους επικριτές της «Οδύσειας») θα 'ταν δίκαιο να ζητήσομε συμμετοχή στις περιπέτειες του «περιττού» ήρωα του Καζαντζάκη, αφού, όπως μας το βεβαιώνει ο ίδιος, είναι ευχαριστημένος με την «αρτιότητά» του:
Σε κάποια πολιτεία καιρό φτασμένος μόνος γυρίζω, όλη τη μέρα μόνος· πόθος ουτ' ένας μέσα μου ουδέ πόνος κι είμαι απ' το κάθε τι ξεδιψασμένος...
Ω, το κλίμα της Κρήτης είναι άλλο! Εδώ τίποτα δεν είναι ήσυχο. Ολα είναι δίψα, βράχος και κίνδυνος. Κι όλα αναδίδουν την ίδια φωνή: «Μην κρατάς τίποτα για υστερνή. Μου αρέσει ο κίντυνος. Μπορεί να χαθούμε, μπορεί να σωθούμε...». Δεν μπορούν, φυσικά, όλοι να «ακούσουν» αυτή τη φωνή.
Αν όμως το έργο του Καζαντζάκη, δυσπρόσιτο όπως είναι από τη φύση του, εξηγεί κατά κάποιο τρόπο την εχθρότητα των «αρτίων», ο ατομικός του βίος, άσπιλος όπως ήταν και υποδειγματικός, πρέπει να γίνει πλατύτερα γνωστός, για να πάρει έτσι η μορφή του -και στην αντίληψη των πολλών- τις αληθινές ηθικές διαστάσεις της και να γαληνέψει επιτέλους, ο ποικιλόχρωμος όχλος των σταυρωτών του. Ισως τότε και το έργο του, ελευθερωμένο από τη σκιά των προκαταλήψεων, να φανεί καθαρότερα και να κριθεί με δικαιοσύνη.
****
Σημείωση: To κείμενο είναι απόσπασμα από το βιβλίο του πρόσφατα χαμένου αείμνηστου καθηγητή Μενελάου Παρλαμά, «Ανάλεκτα», εκδ. «Βικελαία Δημοτική Βιβλιοθήκη», Ηράκλειο.
Kυριακή 2 Nοεμβρίου 1997 - H Καθημερινή - Περιοδικό 7 ημέρες - Αφιέρωμα στον Καζαντζάκη